ولسوالی در ولایت بادغیس
مؤلف: محمدحسین فیاض
جلد اول، ویراست دوم
ولسوالی آب‌کمری در غرب ولایت بادغیس واقع شده است. این ولسوالی از شرق با ولسوالی مُقُر، از شمال با کشور ترکمنستان و بخشی از ولایت هرات، از غرب با ولایت هرات و از جنوب با قلعه‌نو مرکز ولایت بادغیس همسایه است. این ولسوالی از نظر جغرافیایی تقریباً در ۶۲۴۰۲۱ تا ۶۳۰۵۳۷ درجه طول شرقی و ۳۴۴۸۲۷ تا ۳۵۲۳۳۹ درجه عرض شمالی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا در حدود ۹۲۸ متر است.
دربارۀ دلیل نام‌گذاری «آب‌کمری» گفته‌شده که در گویش محلی به کوه‌هایی با شیب بسیار تند، «کمر» می‌گویند. گویا چشمه‌ای از یکی از این کمرها روان بوده است و یا به‌دلیل رودخانه‌ای که از این منطقه گذشته و به‌فاصلۀ ۴۸ کیلومتر در شمال قلعه‌نو به آب شورا می‌ریزد، منطقه را آب‌کمری نامیده‌اند (قاموس جغرافیای افغانستان، ۱۳۳۵، ج ۱: ۸).
مرکز ولسوالی آب‌کمری در آغاز تأسیس قریۀ سنگ‌آتش بود، اما در سال ۱۳۸۱ ش، در دورۀ حکومت موقت حامد کرزی، این مرکز به‌دلایل امنیتی به آب‌کمری در ۲۰ کیلومتری قلعه‌نو انتقال یافت. گفته می‌شود بیش از ۸۰ درصد جمعیت این ولسوالی را طوایف گوناگون هزارۀ حنفی‌مذهب تشکیل می‌دهند. البته در این ولسوالی، شمار اندکی پشتون‌های طایفۀ مشکوانی نیز زندگی می‌کنند (حکمت، ۱۳۹۶). براساس آمارِ ولایت بادغیس در سال ۱۳۹۵ ش، جمعیت این ولسوالی ۷۶۳۵۴ نفر بوده است (ادارۀ مرکزی احصائیه، ۱۳۹۵).
در ولسوالی آب‌کمری، ۲۱ طایفه و خانوار هزاره به‌سر می‌برند که عبارت‌اند از دای‌زَنگی، بَرنْقَرِى (بلنقری)، لاغَرِی، مامَکَه، ایسُم‌بُوغَه، بای‌بُوغَه، قَبْچاق، زوری، تایْمَنی، بویک، بیگوجی (بیگ آجی)، قَقَه، قَلمَنی، قُدی (خدی/خودی)، نوکدری (نکودری)، کَوْکِ دری، بازگیرها، خلیفه‌ها (سادات)، زَیمات، سادات و سینی (حکمت، ۱۳۹۶).
طایفۀ دای‌زنگی بزرگ‌ترین طایفۀ هزاره در ولسوالی آب‌کمری است و در قریه‌های پَدَه (پدهه)، چَشمَه‌غَیبی، سِینه‌اُردُو، دِهستان و تاش‌بُولاق زندگی می‌کنند. بَرَنْقَرِی (بلنقری) در قریه‌های گُلخانه (گاوخانه)، کوچه زَرْد، اَجْرِیم، زِیرَک و صَد وکیل، مجموعه‌هایی دارد. طوایف لاغَرِی در قریه‌های مبَارَکشاه، پَدَه و چشمه‌دُوزَک؛ مَامَکه در قریه‌های دهان کُنَه (کهنه) قُولْ؛ اِیسُوم بُوغَه در قریه‌های کُوکْچَایل، کاریزمیرزا، دَرَّه زَیْمُرْغ، خُوجَه‌گُل بِید، سَرْبِیشَه و تِیلِ قَلَم زندگی می‌کنند. طوایف بای‌بوغَه در تاش بولاق و سینه اردو؛ قَبْچاق در آب‌کمری و درۀ گنداب؛ زوری در سنگ‌لوح، بندشَرَم و شَغَزَک (شاه غازک)؛ تایمنی در آب‌باریک، درۀ زو و تَگَوْ رباط؛ بوبک در بره‌خانه، چهارسنگی، نهرآب و پُشتَه‌اَوار (هموار) موقعیت دارند. طوایف بیگوجی (بیگ آجی) در درۀ گَنداب و سوراخَک؛ قَقَه در آب‌کمری؛ قَلْمَنی در آب‌باریک؛ قدی (خدی/خودی) در آب‌باریک؛ نوکدری (نکودری) در پَدَه؛ کَوْکِ دری در گَنداب ساکن هستند. طوایف بازگیرها در سینه‌اردو؛ خلیفه‌ها (سادات) در چلانکِ کلان؛ زَیمات در آب‌کمری؛ سادات در درۀ زو؛ سینی نیز در درۀ زو زندگی می‌کنند. بخش دیگری از این طوایف در ولسوالی‌های دیگر بادغیس، به‌ویژه در قلعه‌نو نیز حضور دارند (همان).
در ولسوالی آب‌کمری چهارده مکتب ابتدائیه، ۳۳ مکتب متوسطه، سیزده لیسه، یک مرکز تربیۀ معلم و یک مرکز تعلیمات اسلامی وجود دارد (ساجد، ۱۳۹۶).
آب‌کمری تابستان معتدل و زمستان نسبتاً سردی دارد و کوهستانی است. مردم هزارۀ آن ولسوالی، بیشتر به زراعت و مال‌داری مشغول هستند. مال‌داران در فصل‌های بهار و خزان در مناطق سردسیر و گرمسیر بادغیس، ییلاق و قشلاق دارند. زراعت در این منطقه بیشتر للمی است. البته کِشت آبی هم به‌دلیل عبور رودخانه از آب‌کمری وجود دارد، اما نسبت‌به للمی اندک است. محصولات زراعتی آب‌کمری شامل گندم، جو، لوبیا، نخود، زیره، خربوزه و تربوز است (حکمت، ۱۳۹۶).
آنچه اهمیت آب‌کمری را از جهت اقتصادی و اشتغال‌زایی بیشتر کرده است، پسته‌لاخ یا باغ پستۀ طبیعی و للمی است. بخش اعظم پسته‌زار طبيعى و وحشى (پسته ليخ/ پسته لاخ) شمال غرب افغانستان در اين ولسوالى واقع شده است که در گذشتۀ نه‌چندان دور در حدود ۹۰۰۰۰ هکتار بوده، اما امروزه به‌دلیل عدم نظارت دولتی و تخریب آن، به حدود ۳۵ هزار هکتار رسیده است و مانند املاک و اموال شخصى خريد و فروش و معامله مى‌شود (فطرت، ۱۳۹۲). آب‌کمری به‌خاطر جنگل‌های پستۀ خویش شهرت ویژه‌ای کسب کرده و سالانه هزاران نفر اعم از ساکنان این ولسوالی، ولسوالی‌های اطراف و نیز سایر ولایات همجوار بادغیس از آن استفاده می‌کنند (انصاری، ۱۳۹۴: ۸۸۶).
در ولسوالی آب‌کمری بناهای تاریخی فراوانی وجود دارد که معروف‌ترین آن، قلعۀ تاریخی نَریمان است. میرغلام محمد غبار، مورخ و پژوهشگر افغانستان، از آن باعنوان قلعۀ کالیون یاد می‌کند و پایداری اهالی قلعه را در برابر لشکر مهاجم چنگیز می‌ستاید. این اثر باستانی سالانه پذیرای بازدیدکنندگان داخلی و خارجی است. افزون‌براین، آثار باستانی در روستاهای دهستان، چلانک‌های خرد و کلان و سینه اردو وجود دارد (ویکی‌پدیا، ۱۳۹۶).
خبرگزاری پژواک، ضمن معرفی معادن ولایت بادغیس، به‌وجود چند معدن در ولسوالی آب‌کمری اشاره کرده است، از جمله به معدن طلا. قرار معلومات آمریت معادن از زبان مردم محل در منطقۀ کوکچائیل ولسوالی آب‌کمری، در عمق حدوداً بیست متری، لایه‌های طلا دیده‌شده که با کنده‌کاری چاه‌های نیمه عمیق مشخص شده است؛ اما مردم از حفر چاه‌های مؤسسات خارجی و یا داخلی جلوگیری کرده‌اند. معادن گچ و چونه نیز به‌صورت پراکنده در نقاط بسیاری از ولسوالی آب‌کمری وجود دارد. مردم به‌صورت سنتی از آن‌ها استفاده می‌کنند و تا اکنون (۱۳۹۶ ش) به قرارداد سپرده نشده است. معدن سنگ و ریگ که در بخش پایین ولسوالی آب‌کمری قرار دارد، تحت قرارداد با شرکت ساختمانی زرم است. این شرکت سالانه صدهزار افغانی به‌خاطر معدن مذکور، به دولت مالیات می‌دهد (خبرگزاری پژواک، ۱۳۹۶).
از مشاهیر ولسوالی آب‌کمری می‌توان به مولوی ابراهیم (رئیس شورای علمای بادغیس)، مولوی عبدالرزاق، عبدالحکیم حکمت و جنرال ضیاءالدین اشاره کرد.
منابع: ادارۀ مرکزی احصائیه.(۱۳۹۵). «برآورد نفوس مسکون ولایت بادغیس به تفریق اداری، شهری، دهاتی و جنس سال ۱۳۹۵». بازیابی ۱۰ سرطان ۱۳۹۷. www.cso.gov.af؛ انصاری، سلطان‌محمد. (۱۳۹۴). جغرافیای عمومی ولایات افغانستان. کابل: سرو سعادت؛ حکمت، عبدالحکیم. (۱۳۹۶). مصاحبۀ حضوری آصف جوادی با عبدالحکیم حکمت. ولسوالی قلعه‌نو. ۱۱ قوس ۱۳۹۶؛ خبرگزاری پژواک. (۱۳۹۶). «معرفی معادن ولایت بادغیس». بازیابی ۱۰ قوس ۱۳۹۶. mines.pajhwok.com؛ ساجد، بسم‌الله. (۱۳۹۶). مصاحبۀ حضوری آصف جوادی با بسم‌الله ساجد. ولسوالی قلعه‌نو. ۱۱ قوس ۱۳۹۶؛ فطرت، حنیف. (۱۳۹۲). «بادغیس افغانستان، شهر پسته و خربزه». سایت بی‌بی‌سی فارسی. بازیابی ۱۱ قوس ۱۳۹۶.www.bbc.com؛ قاموس جغرافیای افغانستان. (۱۳۳۵). جلد ۱. کابل: انجمن دایرة‌المعارف آریانا.
