قوم، تیره‌ای در مالستان
مؤلف: محمدحسین فیاض
جلد اول، ویراست دوم
باسی یکی از شاخه‌های معروف دای‌فولاد در مالستان است. اکنون خانوارهای مربوط به این تیره در قریه‌های رُباط، قول‌خوشی، بیوا، لاغَرجُوی، کوشه، قُول‌یَخیِ بالا و پایین، تلخک، سرِسُوکَه، نیزار، سیازمین و موبدِ لعلچک مربوط به حصۀ اول مالستان زندگی می‌کنند و حدود ۵۰۰ خانوار را تشکیل می‌دهند. از گذشته، قریه‌های یادشده در تعاملات داخل منطقه و با حکومت، به نام «باسی» مَلِک، قریه‌دار و نماینده داشته‌اند (فیاض، ۱۳۹۶: ۳۵).
باسی از «باسیما» نام یکی از زنان «گَگره‌بای» جد مردم مالستان گرفته شده است (کریمی، ۱۳۹۶). باسیما، به معنای با قیافه، زیبا، خوش‌چهره و خوش‌سیماست که در مرور زمان «ما» افتاده و «باسی» باقی مانده‌است. (محسنی، ۱۳۹۸). بخش زیادی از حصۀ اول مردم مالستان، افزون بر میرآدینه از نسل گَگَرَه و از سه زن او به نام‌های: «مُلکِ‌ما»، «باسیما» و «مُرتی‌ما» هستند. خانوارهای بزرگی چون کلان‌زایده، خُردک‌زایده، میرآدینه، غیبی، سوطی، خاکی، فرزندان «مُلکِ‌ما»؛ خانوارهای شاولی، محمدمیر، خنجر، خوجه‌ولی و قندی، فرزندان «باسیما» و خانوارهای پیشگر، چاکر، دوران و کوکر، فرزندان «مُرتی‌ما» هستند. از باسیما، سه فرزند اول ساکن مالستان بودند و خوجه‌ولی و قندی در دایه ساکن شدند و فرزندان و نسل این دو برادر و برادرزادگان تا پیش از جنگ امیر عبدالرحمان خان با هزاره‌ها، ۷۰۰ خانه دفتر در دایه زمین داشته‌اند (خانه‌دفتر، اصطلاحی است برای مشخص کردن زمین‌ها برای گرفتن مالیات از سوی حکومت) زمانی‌که بخش زیاد مردم دایه به دست سپاه عبدالرحمان قتل‌‌عام شدند، باقی آن‌ها به مشهد، کویته و دیگر مناطق آواره شدند (میرزا برات، ۱۳۹۷) زمین اصلی فرزندان سه برادر دیگر (شاولی، محمدمیر و خنجر) از جمله فرزندان بازار، جد اعلای باسی منطقه سوکه در دایه بوده است و زمین‌های‌شان به فرزندش علی اکبر مهتر، جد اعلای تول اسحاق رسیده‌است (محسنی، ۱۳۹۸). به باور ابراهیم فدایی، باسی «قوم‌زورپای» (پرجمعیت) بوده و در مناطق بسیاری پراکنده‌شده‌اند. وی به نقل از پدرش گفته است وقتی در دهۀ پنجاه به مشهد رفته بوده است، پس از جستجو، باسی‌های آواره را پیدا کرده و بعد از بررسی پشتنامهها هم‌دیگر را شناخته‌اند که از چه شاخه‌هایی هستند. اکنون (۱۳۹۸ش) در قریۀ سیدآمد/ سیداحمد از قریه‌های گیروی سفلای شارستان، حدود ۲۰ خانوار از تیرۀ باسی زندگی می‌کنند و پدران آن‌ها از اجرستان آواره‌شده‌اند (فدایی، ۱۳۹۸. در منطقه پَساکو از توابع مشهد نیز تا دهۀ ۶۰ شمسی کسانی بوده‌اند که خود را باسی دایه معرفی کرده‌اند (محسنی، ۱۳۹۷). به نقل از محمدعلی مقدس مالستانی، ۴۰ خانوار باسی در ولسوالی قلعه زال از توابع ولایت قندوز زندگی می‌کنند (توسلی، ۱۳۹۸). تعدادی از شاخۀ باسی نیز پس از اشغال اجرستان به منطقه دالان در ولسوالی شولگره ولایت بلخ مهاجرت کرده‌اند (ظفرحصاری، ۲۰۱۸) و آنان از شاخۀ خنجر است (محسنی، ۱۳۹۷).
دربارۀ حوادث سال‌های خیزش مردم هزاره و سرکوب آنان با سپاه عبدالرحمان از نقش بزرگانِ باسی بسیار کم سخن گفته شده‌است. کاتب هزاره، تنها در دو مورد از برخی سران باسی یاد کرده و بیشتر حوادث مربوط به مردمان باسی را در قالب دای‌فولاد و مردم اجرستان و مالستان سخن گفته‌است. در مورد اول از نامۀ مفصل عبدالرحمان در سال ۱۳۰۸ق، با محتوای دعوت به اطاعت و تهدید به سران ۴۵ طایفه در هزاره‌جات یاد کرده‌است که از آن جمله «علی‌اکبر مهتر و سلطان‌علی مهتر سرکردگان طایفۀ باسی» است (کاتب هزاره، ۱۳۹۳، ج ۳، ب ۱: ۸۱۵). البته در دست‌خط ملک‌هاشم، سلطان‌علی مهتر (جد او)، سلطان‌محمد مهتر ثبت شده‌است (میرزابرات، ۱۳۹۸). در مورد دوم آمده‌است بعد از تصرف ارزگان و خلع سلاح مردم، تعدادی از بزرگان طوایف هزاره پیش عبدالقدوس خان رفتند و اظهار اطاعت کردند که از جمله «ملا نجات بن ملا غلام‌حسین بزرگ قوم باسی» بوده‌است (کاتب هزاره، ۱۳۹۳، ج ۳، ب ۱: ۸۴۰). البته از متن کاتب مشخص نیست که ملا نجات از اجرستان رفته بوده یا وی و تعدادی از شاخۀ باسی در ارزگان ساکن شده‌اند.
به باور احمد فولادیان، مالستان، اولاد امیر مادین، ملقب به گگره، از فرزندان برادرِ امیر فولاد و سایر هجیرستانی‌ها از اولاد امیر فولاد غوری است (وحیدی فولادیان، ۱۳۸۵ق: ۹۷).
اکثریت مالستان را تیره‌های دای‌فولاد تشکیل می‌دهند که جد بزرگ‌شان دای‌فولاد است. سدقبر، صدسویکه و دای‌فولاد، برادر بودند و فرزندان لاهور خان هستند. صدسویکه، پدر دای‌میرکشه، سدقبر/ صدقبر، پدر مردم ارزگان و دای‌فولاد پدر مردم اجرستان و مالستان هستند (اعتمادی، ۱۳۹۶). البته در سه مورد پشت‌نامۀ مالستان که از اواخر دهۀ چهل و پنجاه شمسی وجود دارد، این مردم فرزندان صَدقَبر، فرزند لاهور خان دانسته شده‌اند که ممکن است اشتباه رخ داده باشد، چون سلسلۀ این پشتنامهها از «گگره» به بعد چنین است: «گگره فرزند دوره، فرزند دوره‌بای، فرزند قَبرَتو، فرزند صدقَبرَ، فرزند لاهور خان» (مالستانی، ۱۳۹۶).
مشاهیر باسی عبارت‌اند از: جان‌علی عادل، محمدایوب تقوی، ملابوستان (معروف به آخوند کلان)، شیخ فقیر امینی، حسین‌علی بصیر، موسی رفیعی، محمدباقر مبلغ، سلطان‌علی مهدوی، ملاقنبر، موسی خان فصیحی، علی‌احمد عظیمی، موسی قاری، جواد محسنی، حسین صالحی، حسین‌علی محمدی، نادر محسنی، محمدعلی بصیر، محمدصادق اصغری، عزیرالله صادقی، نادر امینی (علمای دینی)، ملک‌هاشم، حاجی غلام‌حسین، حاجی حسن‌رضا، کربلایی سلطان، کربلایی غلام‌نبی، حاجی حسن، چمن داروغه، حاجی قربان، محسن حواله‌دار، حسین میرزا، کربلایی حسین‌علی، اسحاق علی‌آکبر، گشتی، قریه‌دار غلام‌حسن، ملامحسن، محمدعیسی بزّاز، ناصرعلی فیضی، بوستان‌علی مجاهد، سلمان‌علی صادقی، بازمحمدجوهری، جنرال عزیز، میرزا برات، حاجی محسن، محمدعلی خان، ابراهیم رئیس، عبدالعلی جوادی، حاجی علی‌جان توسلی، حاجی غلام‌حسن زاهدی، جمعه قندهاری، محمدباقر عرفانی، حاجی بوستان، حسین نوری، حسن قاضی، عبدالله قاری، سخی‌داد وفا، برات‌علی مجاهد، معلم غلام حسن، قاسم امینی، لطیفه اکبری و محمدسرور تقوی (فعالان سیاسی، اجتماعی و نظامی) (میرزا برات، ۱۳۹۸).
منابع: اعتمادی، عوض‌علی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با عوض‌علی اعتمادی. ۳۱ اسد ۱۳۹۶؛ توسلی، غلام‌علی. (۱۳۹۸). مصاحبۀ تلفنی محمدحسین فیاض با غلام‌علی توسلی. ۲۸حوت ۱۳۹۷؛ ظفر حصاری، نجیب الله. (۲۹۱۸). «اتنوگرافی: معلومات درباره ۱۲ دای یا قبیله‌های هزاره‌ها». صفحه فیسبوک فرهنگ جاغوری. بازیابی ۲۹ حوت ۱۳۹۸؛ فدایی، ابراهیم. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری محمدعلی برهانی شارستانی با ابراهیم فدایی. مشهد. ۲۸جدی ۱۳۹۸؛ کریمی، محمدعلی. (۱۳۹۶). «پشت‌نامه اقوام مالستان». وبلاگ جانباز. بازیابی ۱۸ میزان ۱۳۹۶. janbazafg.blogfa.com؛ مالستانی، سید منورشاه. (۱۳۹۶). «شجره‌نامۀ مردم مالستان». شبکۀ اطلاع رسانی مردم مالستان. بازیابی ۱۹ میزان ۱۳۹۶. malistan.com.af؛ محسنی، جواد. (1397). مصاحبۀ اینترنتی با جواد محسنی. ۱۵ دلو 1397؛ میرزا برات‌علی. (۱۳۹۸). مصاحبۀ تلفنی محمدحسین فیاض با میرزا برات‌علی. ۲۸ حوت ۱۳۹۸؛ وحیدی فولادیان، میرزا احمد. (۱۳۸۵ق). کشف النسب، چاپ اول، مشهد: چاپخانه صفوی.
