اشاره:قربان‌علی فصیحی در سال ۱۳۳۴ خورشیدی در منطقۀ سیاه‌چوبِ ارزگان خاص در ولایت ارزگان به دنیا آمده است. او اصالتاً از شیرداغ مالستان است. ایشان در جاغوری و مزار شریف تحصیل کرد و در سال ۱۳۵۶ خورشیدی به ایران مهاجرت کرد و در شهر مشهد دروس حوزوی را فراگرفت. او آثار و تألیفاتی در موضوع علوم دینی دارد. |
نگاه منصفانه به فهرست دانشنامه
۱. مقدمه
بعد از چاپ و انتشار جلد اول دانشنامۀ هزاره، به یک باره از سوی منتقدان اکثراً دلسوزانه و بعضاً بی‌رحمانه مورد تهاجم و حملات سنگین قرار گرفت که فرصت نقد و بررسی منصفانه و همه‌جانبه را از بسیاری اندیشمندان و محققان هم‌وطن از بین برد. این امر باعث شد تا مسئولان و کادر اداری دانشنامه مجبور به بازنگری و چاپ مجدد آن شوند و در اسرع وقت ممکن با تجدیدنظر، اصلاحات و اضافات اقدام به چاپ کردند و در اختیار دوستان و مخاطبان قرار دادند.
اینک می‌طلبد که اندیشه‌وران و پژوهشگران به‌خصوص نسل جوان، در فضای آرام و به دور از هیاهو، این کار میمون و مبارک را زیر ذره‌بین نقد و بررسی عالمانه قرار دهند تا از این طریق مسئولان و برنامه‌ریزان دانشنامه را در بهتر شدن آن کمک و یاری کنند.
در این نوشته سعی بر این است که در تمجید و تنقید، جانب اعتدال رعایت شود، واقع‌بینانه و منصفانه قلمی بزنم تا در بهبود ادامۀ این کار کمکی کرده باشم. از عنوان انتخابی پیداست که در این نوشته تنها فهرست مدخل‌ها بررسی خواهد شد.
۲. کارستان!
واقعیت این است که دوستان ما در بنیاد دانشنامۀ هزاره، با توجه به گستردگی کار در ابعاد مختلف دانشنامه، کاری کرده‌اند کارستان! اهل تحقیق و مطالعه آگاه‌اند که دانشنامه‌نویسی و دایرة‌المعارف‌نویسی از عهدۀ نهادهای غیردولتی خارج است؛ زیرا که این مهم، بودجه و امکانات دولتی را می‌طلبد؛ اما بانیان دانشنامۀ هزاره، باهمت بلند، عزم راسخ همراه با سخت‌کوشی و پشتکار تا این‌جا هم شاهکار کرده‌اند.
۳. پذیرش کاستی‌ها
با پذیرش انتقادها و آگاهی از کاستی‌های موجود در جلد اول، تجدیدنظر و اقدام به چاپ مجدد از سوی مسئولان و متصدیان دانشنامه، سنت نیک و حسنه‌ای را پایه‌گذاری کردند که در جای خود بی‌سابقه است. اگر هر مجموعه‌ای پس از پی بردن به ضعف و نارسایی کاری‌شان، به‌جای لجاجت و توجیه، درصدد جبران نواقص برآیند، نه‌تنها در نزد افکار عمومی، ضعیف و ناتوان جلوه نخواهند کرد؛ بلکه جایگاه شایسته و ارزشمندی در بین مردم دارند و محبوبیت بیشتری پیدا خواهند کرد.
۴. ساختار کلی
ساختار کلی جلد اول، ویراست دوم دانشنامۀ هزاره از این قرار است:
۴. ۱.مدخل‌ها
ویراست دوم جلد اول دانشنامۀ هزاره، با ۷۷۹ مدخل، در ۱۲۲۴ صفحه تنظیم و تدوین شده است که با حروف آ. ا. ب (بت) شروع می‌شود. شخصیت‌های تاریخی، ملی، مذهبی، فعالان سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و… بیشترین تعداد مدخل‌ها را به خود اختصاص داده‌اند؛ پس از آن، بخش عمده مدخل‌ها دربارۀ کتاب‌های اعتقادی، تاریخی، فلسفی، اخلاقی، سیاسی، شعر، قصه، رمان و… است.
فهرست مدخل‌ها بعد از معرفی کادر علمی و اداری، حامیان دانشنامۀ هزاره، یادداشت ویرایش دوم، مقدمه و راهنمای آوانگاری و علائم اختصاری ذکر شده است.
۴. ۲.منابع
در صفحات آخر دانشنامه گزیدۀ منابع، در چهار بخش: کتاب‌ها، منابع لاتین، سایت‌ها و نشریات در ۳۴ صفحه تنظیم شده است که در جای خود، گنجینه‌ای از منابع دست اول در موضوعات گوناگون مرتبط با افغانستان به‌ویژه هزاره‌هاست؛ از این لحاظ راهنمای خوبی برای محققان علاقه‌مند به مسائل افغانستان به شمار می‌رود.
۴. ۳. مؤلفان
طبق آماری که در مقدمۀ دانشنامه آمده است، ۴۵ محقق و نویسنده، کار تدوین و نوشتن مدخل‌های دانشنامۀ هزاره را به عهده داشته‌اند. علاوه بر این تعداد از مؤلفان، تعداد ۱۹۱ نفر به‌عنوان «گروه تحقیقات میدانی» در فرایند و پربار ساختن مدخل‌های دانشنامه نقش مهم و اساسی داشته‌اند.
در جامعۀ بحران‌زده افغانستان که کار فرهنگی به‌صورت جمعی و گروهی یا اصلاً وجود ندارد و یا بسیار اندک است، چنین حرکتی بی‌سابقه و کم‌نظیر است.
در هر صورت همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، دانشنامۀ هزاره با امکانات مردمی و باهمت و تلاش مسئولان و مجریان این پدیدۀ مبارک، قابل‌تقدیر و ستایش است و می‌طلبد که نخبگان و فرهیختگان جامعۀ هزاره از این کار مهم و ماندگار حمایت همه‌جانبه کنند و با انتقاد سازنده و منصفانه‌شان نواقص و ضعف‌های احتمالی را به حداقل برسانند. همچنین تاجران و ثروتمندان قوم، در اقصی نقاط جهان با کمک‌ها و مساعدت‌های مالی‌شان، چراغ برافروختۀ دانشنامۀ هزاره را پرفروغ‌تر کنند.
۵. نقد و بررسی
همان‌گونه که در مقدمه اشاره شد، در این نوشته تنها فهرست عناوین مدخل‌ها موردنظر است و نکاتی که در این باره به نظر می‌رسد، ذکر و مطرح خواهد شد.
۵. ۱. کلمات و عناوین ناهمگون و متفاوت
در مدخل‌نویسی و یا هر مقاله دیگر، انتخاب عنوان و چینش کلمات آن نقش عمده و اساسی در جلب مخاطب دارد. قبل از خواندن متن مقاله، جذابیت عنوان است که خواننده را وادار به مطالعۀ متن مقاله می‌کند؛ متفاوت و ناهمگون بودن عنوان باعث سردرگمی و درنتیجه بی‌میلی مخاطب به مطالعۀ مدخل خواهد شد. متأسفانه نسبت به انتخاب کلمات و چینش آن در دانشنامه توجه و دقت لازم صورت نگرفته و همسان‌سازی انجام نشده است.
به نمونه‌های ناهمگونی کلمات و عناوین در دانشنامه هزاره اشاره می‌شود.
۵. ۱. ۱. تشدید
تشدید، یعنی ادغام کردن دو حرف هم‌جنس است که در کلمات عربی بیشتر رایج است و در رسم‌الخط فارسی کمتر به کار برده می‌شود؛ اما در مواردی استفاده کردن از آن ضروری است مانند کلمۀ «بنا» اگر بدون تشدید باشد به معنای عمارت و ساختمان و اگر با تشدید باشد، به معنای سازنده عمارت و ساختمان است. در هر صورت، اگر تشدید در کلمات آورده شود باید یکسان باشد. متأسفانه در دانشنامه این همسانی رعایت نشده است.
کلمهٔ «تشکّل» در مدخل‌ها به دو صورت تشدیددار و بدون تشدید آمده است. در مدخل‌های ۱۵۴، ۱۵۸ و ۵۸۰ با تشدید و در مدخل‌های ۱۵۵،۱۵۷، ۵۸۲ و ۵۸۴ بدون تشدید آورده شده است. همچنین کلمهٔ «محقق» در مدخل ۲۴۶ با تشدید و در مدخل‌های ۳۳۳ و ۷۶۹ بدون تشدید است.
۵. ۱. ۲. ناهمسانی شناسه‌ها
در مدخل‌های مربوط به باورهای عامیانه و مردمی، چندگونه عنوان به چشم می‌خورد که نشان از ناهمسانی دارد.
در مدخل ۴۹۹: «باور عامیانه»؛ در مدخل ۶۳۳: «از باورهای رایج در میان مردم»؛ در مدخل ۶۴۹: از باورهای مردمی؛ در مدخل ۶۶۹: «از باورهای مردم» و در مدخل‌های ۷۷۰ و ۷۷۱: «باور مردمی» نوشته شده است.
دربارۀ مدخل‌های مربوط به رسم‌های مردمی نیز همین ناهمگونی و همسان نبودن عناوین به چشم می‌خورد.
در مدخل شماره ۱۰: «از رسوم مردمی»؛ در مدخل‌های ۱۲، ۶۷، ۲۵۷،۳۳۲ و ۶۸۶: «رسم، …» در مدخل ۵۹: «رسم همیاری»؛ در مدخل ۶۲۲: «رسم» و در مدخل ۶۸۵: «از رسوم عاشقانه» نوشته شده است.
دربارۀ مدخل‌های مربوط به عالمان نیز همین مشکل ناهمسانی وجود دارد. در مدخل ۳۳ نوشته است: «عالم دینی و مدرس»؛ در مدخل ۳۵ برعکس آمده است: «عالم و مدرس دینی»؛ در مدخل ۱۷۱ برعکس هر دو نوشته شده است: «مدرس و عالم دینی»؛ در مدخل‌های ۲۳۸، ۲۷۸ و ۴۳۲ برعکس همه آمده است: «عالم مذهبی».
در مدخل ۱۵۲ «اَپٔسَقال» اساساً عنوان «مقام دولتی» نه با متن مدخل می‌سازد و نه در منابع ذکر شده است، بلکه آنچه آمده: اَپٔسَقال «کلان کاری، در همه‌چیز دخالت کردن و نظر دادن و…» است و ارتباطی با مقام دولتی ندارد. لذا آنچه ذکر شد نشان از ناهمسانی در گزینش عنوان‌ها دارد.
۵. ۱. ۳. عنوان عام
یکی دیگر از موارد ناهمگون و متفاوت بودن عنوان‌ها، انتخاب عنوان‌های عام و همه‌شمول برای بعضی مدخل‌هاست. در برخی مدخل‌ها در معرفی افراد این‌گونه آمده است:
مدخل ۴۰: «از طایفهٔ میرقولی»؛ مدخل ۸۰: «از طایفهٔ حاجی خان ارزگان»؛ مدخل ۳۲۸: «از طایفهٔ برلاس»؛ مدخل ۱۴۶: «فرمانده جهادی»؛ مدخل ۲۳۳: «فرمانده جهادی»؛ مدخل ۱۹۴: «از سادات جِغَتُوی غزنی»؛ مدخل ۵۵۵: «از سادات جِغَتُوی غزنی»؛ مدخل ۷۳۴: «از مردم جِغَتُوی غزنی» و مدخل ۶۱۶: از سادات یکه اُولَنگ».
اگر قرار باشد از فلان طایفه، فلان قوم، فلان منطقه و فلان مردم، باعث مدخل شدن شود و در دانشنامۀ هزاره آورده شود باید همۀ طوایف و اقوام آورده شوند که برخلاف مطلوب خواهد بود. بدون شک، افرادی که دربارۀ آنان مدخل‌نویسی صورت گرفته است، دارای برجستگی و خصوصیاتی هستند که در عنوان آورده نشده است.
۵. ۱. ۴. عناوینی که شایستگی مدخل شدن ندارند
برخی عناوین، بلکه اصل مدخل‌ها، بار علمی ندارند؛ اما در دانشنامه مدخلی را به خود اختصاص داده‌اند، همانند مدخل‌های: ۷۱۹: «بادام/ محصول زراعی»؛ مدخل ۷۵۳: «باقُلی/ محصول زراعی» و مدخل ۶۴۴: «اُرَی جان/ دختر مامای عبدالخالق هزاره».
اگر بنا باشد که محصولات زراعی به‌عنوان مدخل در دانشنامه آورده شود، باید اضافه بر تعداد جلد‌های پیش‌بینی‌شده برای دانشنامه تعداد دیگری نیز در نظر گرفته شود، علاوه بر این محصولات، در مدخل‌های قریه و مناطق چندین بار ذکر شده است و نیازی به مدخل مستقل ندارد؛ اما «اُرَی جان» جز دختر مامای عبدالخالق هزاره، ویژگی و خصوصیت برجستۀ دیگری ندارد.
۵. ۱. ۵. عناوین ناشناسانه
دربارۀ برخی افراد برخلاف عناوینی که به آن شهرت دارند، عنوان داده شده است. در مدخل ۴۲۳ برای رحمت‌الله افتخاری عنوان «عالم دینی، فعال سیاسی» ثبت شده است، در حالی که ایشان بیشتر فعال سیاسی و فرهنگی بوده است و به‌عنوان عالم دینی شهرت نیافته بود. برعکس، در مدخل ۴۲۴ علی‌یاور افتخاری «فعال سیاسی و فرهنگی» عنوان یافته است، درحالی‌که او بیشتر به عالم دینی و آیت‌الله شهرت دارد.
همین‌گونه در مدخل ۱۲۳ آمده است: «ابراهیم/ تاجر، از مردم افشار کابل» در حالی در متن مدخل، تمام اموال این شخص به جرم مخالفت با عبدالرحمان، مصادره شده و خواهرش را به کنیزی برده شده است. تاجر و از مردم افشار کابل بودن، ویژگی نیست که به آن دلیل برای او مدخلی اختصاص داده شود، بلکه مخالفت با عبدالرحمان و مصادرۀ اموال، او را شایسته مدخل شدن ساخته است.
همچنین در مدخل ۳۳۶ اسحاق بِرگِد «از معترضان دورهٔ حبیب‌الله کلکانی» معرفی شده است، درحالی‌که ایشان بیشتر به «عیاری» شهرت دارد.
۵. ۲. اعراب‌گذاری
با توجه به واژگان و کلمات به کار رفته در دانشنامۀ هزاره، بودن گروۀ اعراب‌گذاری در تشکیلات بنیاد دانشنامه که امر به‌جا و شایسته است. با آن‌هم مدخل‌های زیادی است که اعراب‌گذاری نشده و نیاز به اعراب‌گذاری دارند؛ و نیز دوگانه‌نویسی در اعراب‌گذاری نسبت به یک واژه دیده می‌شود.
۵. ۲. ۱. مدخل‌های که اعراب‌گذاری نشده:
مدخل‌های: ۴۴. «آردبریو»، ۶۷. «آشو»، ۷۰. «آغورقول»، ۷۲. «آغه»، ۷۴. «آغیل میانه»، ۸۰. «آق سقال»، ۸۵. «آل شنسب»، ۸۹. «آمورتک»، ۹۰.«آموقول»، ۱۳۸. «ابغه»، ۱۴۲. «ابوالمعجن»، ۱۴۸. «ابول بیگ»،۱۴۹. «ابول مهتر»، ۱۶۴. «اجرستان»، ۲۹۸. «اره کش»، ۳۲۱. «اسب ابلق»، ۳۳۲. «استغوبدل»، ۳۴۷. «اسکو»، ۳۸۲. «اشتو»،۴۲۱. «اعوردره»، ۴۹۴. «اگری»، ۴۹۸. «التتو»، ۵۲۰. «الوم لالا»، ۵۲۵. «الیله»، ۵۸۹. «انداز بنداز»، ۶۲۵. «اوپوش»، ۶۲۶. «اوت‌قول»، ۶۴۱. «اورنگ»، ۶۵۴. «اوله»، ۶۶۸. «ایزدری»، ۶۷۷. «ایلنگ سبزک»، ۶۹۶. «بابکه»، ۷۳۵. «باسی»، ۷۴۲. «باغ چقورک»، ۷۴۵. «باغران»، ۷۴۶. «باغلر»، ۷۷۵. «بایقوبی»، ۷۷۶. «بایلوغ» و ۷۷۸. «بته پر».
۵. ۲. ۲. مدخل‌های که به دو صورت اعراب‌گذاری شده‌اند
مدخل‌های ۳۱۵. «اژدرِ بامیان»، ۳۱۶. «اژدر بهسود»،۳۱۷. «اَژدَرخُو»، ۳۷۶. «آسْیه آبی»، ۳۷۷. «آسْیَه بادی»، ۵۱۹. اُلُومْ بَلَخْسُو، ۵۲۰. «الوم لالا»، ۶۴۰. «اَوْرَنگ»، ۶۴۱. «اورنگ»، ۷۰۷. «بابَه»، ۷۰۸. «بابه (این کلمه، در مدخل‌های دیگر به همین صورت دوگانه‌نویسی شده است) همین‌گونه کلمه «او= آب» در چند مدخل به دو صورت «آو» و «اَو» دوگانه نویسی شده است. ۶۳۴. «اَوْخَنَه»، ۶۳۵. «اَوْخور»، ۶۳۶. «اَوْخورک»، ۶۳۷. «اَوْ دَرَه» و ۱۰۳. «آوقروت».
برخی واژه‌ها، غلط اعراب‌گذاری شده‌اند، به‌عنوان نمونه، در مدخل ۳۴۶.«اَسْکَنَه/ ابزار نجاری» به فتح همزه اعراب داده شده، درحالی‌که در فرهنگ فارسی دهخدا، معین و عمید به کسر همزه آمده است.
در فهرست مدخل‌ها، موارد جزئی دیگری نیز به چشم می‌خورد که زیاد قابل‌توجه نیستند، البته باید یادآوری کنم، دانشنامۀ هزاره با توجه به اینکه زیر ذره‌بین انتقادگران فهیم و فرهیخته و اندکی هم بهانه‌جو قرار دارد، می‌طلبد که گزینش عنوان برای مدخل‌ها و نیز اعراب‌گذاری دقت بیشتری صورت گیرد تا انشاء‌الله اثر ماندگار و کم عیب و نقصی به مردم افغانستان و جامعۀ محروم و مظلوم هزاره ارائه شود.
قربان‌علی فصیحی غزنوی، مشهد، ثور ۱۴۰۱
