همایش بین‌المللی «علامۀ فیض‌محمد کاتب هزاره» با هدف بررسی زندگی، اندیشه‌ها و آثار این تاریخ‌نگار برجستۀ افغانستانی در شهر قم برگزار شد.
این همایش در تاریخ ۱ حوت (اسفند) ۱۴۰۳ برگزار شد. همایش به صورت حضوری برگزار شد و شامل سخنرانی‌های علمی، ارائه مقالات و نشست‌های تخصصی بود. شرکت‌کنندگان در این نشست‌ها به تبادل نظر دربارۀ آثار و تأثیرات علامه فیض‌محمد کاتب هزاره پرداختند.
مجری این طرح دبیرخانه همایش و کمیسیون پژوهش «مجمع علما و طلاب قره‌باغ غزنی» بود. سخنرانان به تحلیل جایگاه علمی و تاریخی علامۀ فیض‌محمد کاتب هزاره پرداختند و نقش او را در ثبت و نگارش تاریخ افغانستان بررسی کردند. برگزارکنندگان این همایش تلاش کردند تا با ارائه پژوهش‌های علمی، اهمیت این شخصیت را در تاریخ‌نگاری و ادبیات افغانستان روشن سازند.
دکتر فیاضی گزارشی از روند برگزاری همایش ارائه داد
دکتر «محمدانور فیاضی»، دبیر اجرایی همایش، گزارشی از روند دوساله برگزاری این رویداد ارائه داد و بیان کرد که در این مدت، مذاکراتی با خیرین در سراسر جهان و شهرهای مختلف ایران انجام شد. او اشاره کرد که اعضای دبیرخانه همایش چندین مرتبه به شهرهایی مانند اصفهان و تهران سفر کردند تا با تجار و خیرین گفتگو کنند و در نهایت، با حمایت مردم علاقه‌مند، این همایش به نتیجه رسید.
دکتر طاهری: مقالات همایش در چهار جلد چاپ خواهد شد
دکتر «محمدحنیف طاهری»، دبیر علمی همایش، نیز دربارۀ تعاملات گسترده با پژوهشگران و متخصصان کاتب‌پژوهی سخن گفت و اعلام کرد که نتیجه تلاش‌های این همایش انتشار چهار جلد کتاب است. این کتاب‌ها در موضوعات اجتماعی، تاریخی، روش‌شناسی توصیفی، سیاسی و فقهی _ حقوقی طبقه‌بندی شده‌اند. جلد چهارم نیز شامل ترجمۀ مقدمۀ کاتب‌شناس «مک‌چسنی» از انگلیسی به فارسی است که محمدرضا رحیمی، جمعه حکیمی و جاوید اکبری ترجمه کرده‌اند. همچنین با حضور شخصیت‌های برجسته از مجموعه چهار جلدی مقالات همایش رونمایی شد. این مجموعه به زودی منتشر و در اختیار محققان و پژوهشگران قرار خواهد گرفت.
ارائه مقالات در همایش
در بخش دوم همایش، ارائه مقالات علمی انجام شد. از میان ده‌ها مقالۀ ارسالی با ابعاد تاریخی، اجتماعی، سیاسی و فقهی _ حقوقی، تعداد ۵۰ مقاله برگزیده و نهایی شد. نویسندگانی که مقالات‌شان در جزوه چکیده مقالات همایش به چاپ رسیده بود به ترتیب: در بخش مجموعه مقالات اجتماعی صدیقه بختیاری، یوسف عارفی، نجیب‌الله نوری، محمدعلی شهاب، یوسف عارفی و محمدحنیف طاهری. در بخش مقالات تاریخی محمدانور فیاضی، قدرت‌الله حیدری و محمدحسین بهرام، دکتر محمدسرور مولایی، محمدعارف محبی، عصمت‌الله احمدی‌رشاد، شوکت‌علی محمدی‌شاری و عبدالله نظری شاری، محمدرضا ضیایی، قنبرعلی صمدی، نوروزعلی شفق، خدیجه کریمی و قربان فیاض، غلام‌سرور اخلاقی، اسدالله رضایی. در بخش مقالات سیاسی محمداکرم عارفی، محمداسماعیل عمار، عبدالقیوم سجادی، روح‌الله کاظمی، شوکت‌علی محمدی‌شاری، احمد سعادت، محمدرضا دانش، محمدحسن مهدوی، محمدرضا باقری، محمدحسن فصیحی، محمدآصف جوادی، محمدطاهر اقبالی، محمدباقر حسنی، اسدالله زائری، محمدعلی محمدی. در بخش مجموعه مقالات روشی _ توصیفی محمدشفق خواتی، عبدالحکیم محمدی (کاظمی)، محمدرضا صمدی، زهرا ضیایی، پروین ولی‌زاده، محمدجواد برهانی، محمدرضا باقری و محمدحنیف طاهری. در بخش مقالات فقهی _ حقوقی محمدعوض اعتمادی، قدرت‌الله حیدری، زینب صفدری و محمدرضا ضیایی، سیدمحمد یزدانی، محمدرضا امینی، ذبیح‌الله مرادی و رمضان حسنی، محمدعلی ابراهیمی، ضامن‌علی شریفی، عبدالواحد روحانی و محمدنعیم حیدری، ظاهر محمدی بودند. چهار مقاله در این همایش ارائه شد.
در نخستین ارائه، آقای یوسف عارفی، پژوهشگر و جامعه‌شناس، مقاله‌ای با عنوان «سراج‌التواریخ و بازنمایی “دیگری هزاره” در گفتمان مسلط» را ارائه کرد. او در صحبت‌هایش توضیح داد که گفتمان مسلط در دوران عبدالرحمان به‌گونه‌ای نظام‌مند هزاره‌ها را به‌عنوان «دیگری» بازنمایی کرده که این امر نه‌تنها به سرکوب و قلع و قمع آنان انجامید؛ بلکه اثرات آن همچنان در نگرش و بینش قوم‌محور جامعۀ افغانستان دیده می‌شود. او تأکید کرد که کلیشه‌هایی که از هزاره‌ها ساخته شد، همچنان در رفتارها و تفکرات جامعه بازتولید می‌شود.
دومین ارائه را خانم دکتر زهرا ضیایی انجام شد که در پژوهش خود نشان داده بود، کاتب در کتاب سراج‌التواریخ با رویکردی عقلی و فلسفی به تحلیل و ارزیابی مسائل تاریخی پرداخته و به متدولوژی خاصی در تاریخ‌نگاری دست یافته است.
در ادامه، دکتر «قدرت‌الله حیدری» مقاله‌ای با عنوان «واکنش علما نسبت به قتل‌عام هزاره‌ها و پیامدهای آن» ارائه کرد. او اشاره داشت که علمای برجسته‌ای مانند میرزای شیرازی، شیخ محمدتقی بجنوردی و میرزای آشتیانی، نسبت به این جنایات اعتراض کردند و خواستار اقدامات فوری از سوی دولت ایران برای توقف این کشتار شدند. سرانجام، دولت قاجار با میانجی‌گری نمایندگان انگلیس که از عبدالرحمان حمایت می‌کردند، وارد مذاکره شد تا از ادامۀ این اقدامات جلوگیری کند.
همچنین، دکتر اسماعیل عمار در مقاله‌ای با عنوان «مناسبات قدرت، حکومت و جامعه در ناهمواری قبیله‌گرایی به روایت کاتب هزاره»، به بررسی تضاد همیشگی میان حکومت‌های مبتنی بر قبیله‌گرایی و سایر اقوام افغانستان پرداخت. او بیان کرد که این تنش‌ها منجر به استفاده از قدرت سرکوب‌گرانه برای تحمیل هویت قبیله‌ای و حذف سایر اقوام شده است.
سخنرانی‌های علمی و قرائت بیانیه آیت‌الله فاضلی بهسودی
در بخش سوم همایش، سخنرانی‌های علمی و قرائت بیانیۀ آیت‌الله فاضلی بهسودی انجام شد که حجت‌الاسلام حسین‌زاده قرائت کرد. آیت‌الله فاضلی در بیانیۀ خود، مرحوم کاتب را به‌عنوان عالمی آگاه، سیاستمداری بصیر و شخصیتی اخلاق‌مدار معرفی کرد و تأکید داشت که وی با درایت و شجاعت، ظلم‌های واردشده به تمام اقوام افغانستان، به‌ویژه هزاره‌ها را روایت کرده و زمینۀ آگاهی عمومی را فراهم ساخته است.
در ادامه، دکتر علی مصباح نیز سخنرانی کرد و بر اهمیت علوم انسانی در هدایت و رهبری جامعه، ایجاد ظرفیت‌های فکری و حل مشکلات اجتماعی تأکید کرد.
مقالات برگزیده و جوایز
بخش چهارم همایش به اهدای لوح تقدیر به مقالات برتر و خیرین اختصاص داشت که با حضور شخصیت‌های برجسته‌ای ازجمله آیت‌الله فاضلی بهسودی، آیت‌الله صالحی مدرس، حجت‌الاسلام محمد فیاض ارزگانی و نمایندگان سابق پارلمان همچون دکتر عبدالقیوم سجادی، محمدعارف رحمانی و محمد عبده و … انجام شد. در مجموع، ۱۹ نفر از محققان مورد تقدیر قرار گرفتند و همچنین از خیرین نیکوکار تجلیل شد.
در پایان این همایش، آیت‌الله فاضلی بهسودی از تمامی دست‌اندرکاران همایش قدردانی کرد. وی همچنین تمامی پژوهشگران و اندیشمندان را به الگوگیری از کاتب دعوت نمود و تأکید کرد که علما و محققان باید با توکل به خداوند، پژوهش‌های خود را با صداقت و شجاعت انجام داده و برای مشکلات جامعه راه‌حل ارائه دهند.
این همایش در مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی واقع در شهر قم برگزار شد. برگزاری این همایش علمی گامی ارزشمند در راستای معرفی و تجلیل از تلاش‌های علمی علامه فیض محمد کاتب هزاره بود. سخنرانان و پژوهشگران حاضر بر اهمیت آثار او در زمینه تاریخ‌نگاری تأکید کردند و لزوم مطالعه و حفظ این میراث علمی را یادآور شدند. این رویداد فرصتی برای گسترش تحقیقات پیرامون اندیشه‌های این تاریخ‌نگار برجسته فراهم کرد و توجه پژوهشگران را به بررسی بیشتر آثار او جلب نمود.
