کوتلی در حد فاصل بامیان و بهسود
مؤلف: علی جعفری
جلد اول، ویراست دوم
کوتل آجه‌گک از لحاظ تقسیمات ملکی، در مسیر بامیان به بهسود و حدفاصل این دو منطقه است، طوری که دامنۀ جنوب شرقی آن به ولسوالی حصۀ اول و دامنه‌های شمال غربی آن به در ه کالو ولسوالی شیبر ولایت بامیان محدود است. کوتل آجه‌گک در حدود ۳۵۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. مردم محل نام این کوتل را «آجه‌گک» تلفظ می‌کنند اما این کلمه در اسناد دولتی به صورت «حاجی‌گک» آمده است.
از تاریخ احداث راه کوتل شیبر (۱۳۱۷ ش) تا ایجاد راه کوتل آجه‌گک رفت‌وآمد وسایط نقلیه به بامیان از کوتل شیبر صورت می‌گرفت؛ سیاحانی که قصد دیدن بامیان را از معبر آجه‌گک داشتند، ۳۸ کیلومتر راه را با اسب طی می کردند (کهزاد، ۱۳۹۵: ۶۴). بعد از گشایش راه کوتل آجه‌گک در ۱۳۵۲ ش غالب رفت‌وآمدها، به خصوص وسایط نقلیه از این راه صورت می‌گرفت. بامیان از طریق کوتل‌هاى شیبر و آجه‌گک به کابل وصل می‌شود؛ اما مسیر کوتل آجه‌گک نزدیکتر است. بامیان از طریق کوتل شیبر ۲۳۵ کیلومتر (نایل، ۱۳۸۱: ۸۰، ۹۵ تا ۹۸) و از طریق آجه‌گک ۱۵۰ کیلومتر با کابل فاصله دارد (اصغری، ۱۳۹۵: ۲۴). شاهراه کابل _ هرات که شرکت ایتال کانسلت (ital_consult) در سال ۱۳۴۵ ش سروی کرد، نیز از همین خط یعنی از فراز کوتل آجه‌گگ نقشه‌کشی شده است. این خط از بامیان به طرف یکه‌اُولَنگ و لعل و سرجنگل و ولایت غور امتداد یافته است که علامت‌گذاری آن‌هم صورت گرفته است (نایل، ۱۳۸۱: ۸۰، ۹۵ تا ۹۸).
این کوتل معبری بسیار قدیمی بین شمال و جنوب افغانستان بوده است و در گذشته رفت‌وآمدها از کابل و دیگر ولایت‌های جنوب هندوکش به طرف صفحات شمال و بامیان و بالعکس غالباً از این کوتل صورت می‌گرفت (حیدری، ۱۳۹۱، ج ۳: ۶۵). اسکندر مقدونی در سال ۳۳۰ قبل از میلاد در پی تسخیر خراسان جنوبی (افغانستان کنونی) می‌خواست از طریق کوتل آجه‌گک و درۀ کالو خود را به بلخ برساند؛ اما پس از عبور از این معبر، به جهت صعب‌العبور بودن و سرمای شدید، مجبور شد لشکرش را عقب کشیده از طریق درۀ ترکمن و درۀ غوربند به سوی بلخ تغییر مسیر دهد (یزدانی، ۱۳۸۷: ۷۴). امیر عبدالرحمان خان در بازگشت از سفر ترکستان در سال ۱۳۰۷ ق / ۱۸۸۶ م از راه کوتل آجه‌گک رهسپار کابل شد و در دو سوی کوتل با میران هزاره مذاکراتی انجام داد و تحفه‌هایی به آنان داد (نایل، ۱۳۸۱: ۸۰، ۹۵ تا ۹۸).
درۀ سیاه‌سنگ در ولسوالی حصۀ اول بهسود در جنوب شرق و درۀ کالو در ولسوالی شیبر در شمال غرب کوتل آجه‌گک قرار دارد. معدن بزرگ آهن در نزدیکی کوتل (تقریباً در شمال آن) و در مشرق درۀ کالو واقع شده است. (رک: آجَه‌گَک، معدن آهن در ولایت بامیان).
با توجه به وجود منابع قابل‌توجه زغال‌سنگ در منطقه (منطقۀ دوآب بامیان، دره‌صوف و پلخمری) برای سوخت، امکان تأسیس کارخانۀ ذوب آهن در حوالی این معادن وجود دارد به طوری که در گذشته نیز برخی کشورها ازجمله هند و چین، طرح‌هایی را برای احداث صنایع ذوب آهن در این منطقه ارائه کرده‌اند. در نزدیکی این معدن، معدن سنگ آهک نیز وجود دارد که آن هم از لحاظ اقتصادی اهمیت دارد (عظیمی، ۱۳۸۲: ۳۶).
منابع: اصغری، محمدجواد. (۱۳۹۵). راهنمای بامیان. چاپ اول. کابل: امیری؛ حیدری، گلشاد. (۱۳۹۱). بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان در دو سدۀ اخیر. جلد ۳. کابل: مرکز فرهنگی و اجتماعی سلام؛ عظیمی، محمد عظیم. (۱۳۸۲). جغرافیای افغانستان. چاپ سوم. مشهد: چاپخانه سعید؛ کهزاد، احمدعلی. (۱۳۹۵). راهنمایی بامیان. چاپ دوم. کابل: امیری؛ نایل، حسین. (۱۳۸۱). ساختار طبیعی هزاره‌جات. قم: صلصال؛ یزدانی، حسین‌علی (حاج کاظم). (۱۳۸۷). بامیان سرزمین شگفتی‌ها. کابل: عرفان.
