دره‌ای در ولسوالی مرکز ولایت بامیان
مؤلف: سلمان‌علی برهانی و محمدامین راشد
جلد اول، ویراست دوم
دره و منطقۀ آهنگران در ولسوالی مرکز بامیان و در جنوب شرقی آن قرار دارد. این دره از غرب به درۀ سُومارَه، از شرق به درۀ قُول‌تُوبچِی و کالُو، از جنوب به کوه‌های بابا و آوود و بِهسُود و از شمال به سرک عمومی کابل _ بامیان محدود است.
قریه‌های درۀ آهنگران عبارت است از چَونِی، قَلعَه‌سَرِخار، سُومُوچ‌ها، دَهَن بِیدَگ، سِیاه‌خارتُوغَی، بُوم، دِیگدان مازار (پِیتو)، مِیانَه‌قَد، خَگَگ بالَنَه و شِونَه، کُوه‌بِیرون، سَرراه‌قُول، پِیتَوْ‌خار، بُلَندقاش بالَنَه و شِونَه، دِیولِی، قَلعَه‌پایین، قَلعَه‌بالا، سَرِقاش، کَمَرِآسِیاب‌خانَه، پَرنِی، سَرِپَرنِی، سِیاه‌گُولِی، سَرِپُل و دَهَن مِیَانَه‌گَگ. دهن درۀ آهنگران تا بازار بامیان ۷ تا ۸ کیلومتر فاصله دارد و سرآهنگران ۱۷ تا ۱۸ کیلومتر تا مرکز شهر فاصله دارد. قسمت‌های آخر درۀ آهنگران از یک طرف به دامنۀ کُوه بابا به نام درۀ مِیانَه‌گَگ (به سمت بهسود راه دارد) و از طرف دیگر به کالُو و کوه آهُود امتداد یافته است (برهانی، ۱۳۹۸؛ راشد، ۱۳۹۷).
گفته می‌شود که درۀ آهنگران منسوب به کاوۀ آهنگر است. داستان کاوۀ آهنگر در شاهنامۀ فردوسی وجود دارد. طبق روایت‌ها، آثار باقی‌مانده از کاوه بعد از قتل ضحاک ماردوش در سه نقطۀ درۀ آهنگران دیده شده است: اول، در دهن آهنگران، بعد از پُل عمومی، در دامنۀ کوه. آنجا هم زیارتگاهی به نام خواجه آهنگران وجود دارد؛ دوم، سرآهنگران کنار مسجد «پیتو» که به عنوان «دیگدان مازار» تا سال ۱۳۸۴ ش دارای بیرق و حصار بوده است. ولی ظاهراً محل خواجه به دلیل حفریات غیرقانونی نابود شده است؛ سوم، در ساحۀ کوه‌بیرون که دیواره و علامتی به نام خواجه وجود دارد. در گذشته اهالی محل برای دعا و حاجت‌گرفتن در ایام نوروز و برخی مناسبت‌های دینی به آنجا می‌رفتند (همان).
بر مبنای احصائیۀ برنامۀ همبستگی ملی، در سال ۱۳۹۶ ش در آهنگران ۴۷۲ خانواده ساکن بودند (شاطوغانی، ۱۳۹۷).
از نظر ترکیب قومی، ساکنان قریۀ سرآهنگران و سیاه‌خارتوغی به غیر از چند خانه سادات که قبلاً ساکن بودند، همه متعلق به قوم هزاره هستند. ولی بیشتر ساکنان دهن آهنگران از قوم تاجیک هستند. ساکنان سرآهنگران و سِیاه‌خارتُوغَی، متعلق‌اند به طوایفی خَاکِی، مُوشَال، اَلَک، خُوشَال، عِیدرُوز، رامُوز، سُوبَاط، زَنگِی، شِیخَکِی مَندَه و دَارغَنِی (برهانی، ۱۳۹۸؛ راشد، ۱۳۹۷).
دره و منطقۀ آهنگران تا سال ۱۳۳۳ ش مربوط به قریۀ کالو از ولسوالی شیبر بامیان بود. با تلاش ارباب میرزا غلام‌علی و چند تن دیگر از قریۀ کالو جدا و مستقل شد. از آن تاریخ به بعد آهنگران از میان چهار کوت اداری مرکز ولایت بامیان، جزء کوت مرکز قرار گرفت. آهنگران از جمله مناطق محروم در ساحۀ مرکز بامیان است. این منطقه یک باب لیسۀ تعلیمی و یک باب کلینیک صحی به نام «آشیانۀ صحت» ابتدائیه دارد (برهانی، ۱۳۹۸؛ راشد، ۱۳۹۷).
قبل از سال ۱۳۸۰ ش تعلیم و تربیت فرزندان بیشتر به شیوۀ سنتی و فصلی بود. در زمستان‌ها، صنف‌های دوره‌های ابتدایی، نیمه‌ابتدایی و عمومی در منابر، مساجد و مکتب‌خانه‌های قریه‌جات برگزار می‌شد و علما و معلمان تدریس می‌کردند. افراد علاقه‌مند به تحصیلات بالاتر، در مدارس علوم دینی و مراکز تعلیمی خارج از منطقه تحصیل می‌کردند. در کنار مکتب‌خانه‌های سنتی از سال ۱۳۸۰ ش مکتب متوسطه تأسیس شد که در آن دختران و پسران حداکثر تا صنف نهم درس می‌خواندند (برهانی، ۱۳۹۸؛ راشد، ۱۳۹۷). با تلاش‌های محلی و حمایت محمدطاهر زهیر والی فعلی بامیان (۱۳۹۸ ش)، مکتب متوسطه به لیسه ارتقا یافت (سرمعلم سلطان، ۱۳۹۸).
منطقۀ سرآهنگران تا اوایل دهۀ ۱۳۸۰ ش راه موتررو نداشت. از سال‌های ۱۳۸۱ و ۱۳۸۲ ش بر اثر تلاش‌های محلی و حمایت برخی مؤسسات خیریه، سرکی با کیفیت متوسط احداث شد که تا حدود زیادی نیازمندی‌های عمومی را رفع می‌کند (برهانی، ۱۳۹۸).
آهنگران به خاطر وجود کوه‌های سربه‌فلک‌کشیده، دره‌های زیبا و مناظر طبیعی و آبشارهای زیاد دارد. دره و خصوصاً سرآهنگران سرد و برف‌گیر است. برف‌های کوه بابا و آهود سالی به سال دیگر باقی می‌ماند و آب‌های زلال و پاکی از برف‌های کوه بابا و آهود سرچشمه می‌گیرد و در دره‌ها جاری می‌شود. درۀ آهنگران در فصل تابستان مکان سیاحتی و تفریحی نسبتاً خوبی است. در دامنۀ کوه‌های بابا و آهود با وجود حوض‌های کوچک، سه ذخیرۀ آبی طبیعی به نام‌های میانه‌گگ، اله‌گگ کوه و آهود وجود دارد که هر کدام ویژگی طبیعی و منظرۀ چشم‌نوازی دارد (برهانی، ۱۳۹۸).
مردم آهنگران بر این باورند که در گذشته سه شهر قدیمی به نام‌های گردگ، بندتوب و پیتاب‌خار وجود داشته است که آثاری از آن‌ها باقی نمانده است. از جمله اماکن تاریخی و باستانی آهنگران می‌توان به چهار برج و یا قلعه (دژ) اشاره کرد که اولین باشندگان سرآهنگران در این چهار قلعه سکونت داشته‌اند و دلیل اعمار قلعه‌ها نیز مصونیت از خطرات احتمالی دشمن و محافظت ساکنان قلعه‌ها از تهاجم دزدان و مهاجمان بوده است. این قلعه‌ها در ساحاتی همانند دِیولی (دیوالگ)، قلعه‌پایین، قلعه‌بالا و دهن‌خگگ موقعیت داشته‌اند. گرچه تا چند سال قبل آثار قلعه‌پایین باقی مانده بود، بر اثر غفلت مردم و حکومت نسبت به حفظ آثار باستانی و تاریخی، از قلعه‌های یادشده اثری باقی نمانده است. از دیگر آثار باستانی درۀ آهنگران می‌توان به دو قلعه (در بین مردم معروف به کافری) بنا شده در بالای صخره‌های مرتفع اشاره کرد. اولی در قریۀ دهن آهنگران بالاتر از پُل‌غوجورتو و دومی در منطقۀ دهن بیدگ است که آثاری از آن‌ها قابل مشاهده است. در درۀ آهنگران علاوه بر دو مسجد عمومی که اولی در قریۀ چونی و دومی در دیگدان‌مازار موقعیت دارند، حدود ۱۱ منبر دیگر در ساحات مختلف وجود دارد (راشد، ۱۳۹۷).
محصولات عمدۀ درۀ آهنگران، گندم، کچالو، جو، عدس، سیب و زردآلو است. به غیر از کچالو متباقی آن‌ها برای استفادۀ خانواده‌ها و حیوانات بوده و کمتر به فروش می‌رسد. بیشترین عواید مردم را زراعت و مال‌داری تشکیل می‌دهد. گیاهان دارویی آن شامل طُوطِیا، کَرَوج، بُوتَه سَرِسَنگ، اَوغُوکَه، بُزبَاش، گَندَه‌بَغَل و تُرُوشکَه است که به صورت خودرو و طبیعی در کوه‌پایه‌ها می‌رویند (برهانی، ۱۳۹۸).
مردم منطقه جهت امرار معاش در کنار زراعت، دامداری دارند و از حیوانات اهلی همانند گوسفند، بُز و ماده‌گاو، برای تولید انواع لبنیات، تولید نسل، فروش و هم‌چنین از نَرگاو برای شُخم‌زدن و مرکب جهت انتقال مواد زراعی، علوفۀ حیوانات، مواد سوختی و غیره استفاده می‌کنند. درۀ آهنگران حیوانات وحشی مانند گُرگ، روباه، شغال و دیگر حیوانات و پرندگان مانند مثل کوک، کوک‌زری، آهو، بُزکوهی، زاغ، عقاب، باشه، هدهد، کبوتر دارد و در حوض‌های طبیعی آن شیرماهی و خال‌ماهی وجود دارد (راشد، ۱۳۹۷).
اربابان و بزرگان گذشته و فعلی سرآهنگران عبارت‌اند از غلام‌حیدر، محمدنور، میرزا غلام‌علی، ملک قربان، حسین‌بخش کربلایی، ملک‌خداداد، قربان‌علی، رئیس هاشم، ملک‌حسین، رئیس امیرداد و رئیس اسحاق (خدمات و فعالیت‌های زیادی برای مردم و منطقه انجام داده است)، میرزا غلام‌علی (خطاط و دارای لقب میرزایی). از علمای دینی گذشتۀ سرآهنگران می‌توان از سیداحمد، غلام‌رضا، میرزا غلام‌علی، محمدحسین کوچک، جمعه‌خان مروج، ناصر زوار، رضابخش، سید قاسم، نوروز، غلام‌علی زوار نام برد. علمای دینی و فعلی درۀ آهنگران، سلمان‌علی برهانی، ملک‌حسین فهیمی، محمدامین راشد، ایوب محقق، نجیب‌الله احسانی، یعقوب‌علی احمدی، محمدتقی حسنی، نثاراحمد واعظی، رمضان‌علی بیانی، شیخ کاظم و… هستند (برهانی، ۱۳۹۸؛ راشد، ۱۳۹۷).
منابع: برهانی، سلمان‌علی. (۱۳۹۸). «تحقیقات میدانی سلمان‌علی برهانی». چاپ‌نشده. ارسال‌شده به دفتر دانشنامه. تابستان ۱۳۹۸؛ راشد، محمدامین. (۱۳۹۷). «تحقیقات میدانی محمدامین راشد». چاپ‌نشده. ارسال‌شده به دفتر دانشنامه. زمستان ۱۳۹۷؛ سرمعلم سلطان. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی سلمان‌علی برهانی با سرمعلم سلطان. ۲۰ و ۲۸ قوس ۱۳۹۸؛ شاطوغانی، سیدامین. (۱۳۹۷). مصاحبۀ حضوری محمدامین راشد با سیدامین شاطوغانی. زمستان ۱۳۹۷.
/Âhangarân/){kind=link}