کتاب، دربارۀ نژاد، زبان و فرهنگ هزاره‌ها
مؤلف: زهرا حسین‌زاده
جلد اول، ویراست دوم
اتنوگرافی هزاره‌ها (انالیز تاریخی، رابطه‌های تباری، فرهنگی و جغرافیایی) حاصل تحقیقات علی‌داد لعلی است. آن را انتشارات بنیاد اندیشه در سال 1397 ش منتشر کرده است، در 633 صفحۀ وزیری و با شمارگان 1000 نسخه.
در این پژوهش به موضوعات اتنوگرافیک و قوم‌شناسانه چون طوایف، قبایل و فروع آن‌ها، بررسی تاریخی و قدامت هزاره‌ها و تغییرات سیاسی و اجتماعی در جامعۀ هزاره پرداخته شده است.
کتاب بین سال‌های 1374 و 1376 ش تألیف شده است و چهار بخش دارد. در بخش اول، بررسی ریشه‌های اتنیکی، قومی و تاریخی این قوم آمده است. نام و منشأ اتنیکی هزاره‌ها؛ چگونگی تشکیل و ترکیب طوایف و قبایل هزاره؛ فلسفۀ تکوین تباری؛ سخنی پیرامون مفاهیم و اصطلاحات دای، تای، زای و تول؛ دشواری‌های ردیابی نام و نشان طوایف و قبایل موجود در هزاره‌جات برخی از سرفصل‌های این بخش است. چهارایماق، دای‌زنگی، دای‌کندی، دای‌میرکشه، دای‌فولاد، دای‌میرداد، دای‌دهقان، دای‌چوپان، دای‌کلان و دای قوزی، طوایفی هستند که مؤلف، مطابق پراکندگی‌شان در هزاره‌جات به آن‌ها می‌پردازد. بخش دوم، به زبان و ادب هزاره‌ها اختصاص دارد. چگونگی گویش، خوانش، رسم‌الخط و تغییر و تحول زبان هزاره‌ها در اینجا مطرح می‌شود، همراه با تحلیلی پیرامون زبان پشتو و نسبت آن با زبان دری. در بخش سوم این کتاب به هزاره و هزاره‌جات پیش از ظهور اسلام پرداخته شده است. این بخش عناوینی مانند تئوری قدامت هزاره‌ها؛ نگاهی به مدنیت موهنجودارو، هاراپا و آفریدگاران آن‌ها؛ جغرافیای قدیم هزارستان؛ تحلیلی پیرامون نام و نشان هزاره و جغرافیای هزاره‌ها؛ ریشه‌های قدیمی و تاریخی بعضی طوایف کهن هزاره؛ زبان هزاره پیش از ظهور اسلام را دربرمی‌گیرد. هزاره و هزاره‌جات پس از ورود اسلام به خراسان تا حملات مغول‌ها موضوع چهارمین بخش کتاب است که مؤلف در آن به موضوعاتی مانند هزاره‌ها و مغول‌های چنگیزی، هزاره و هزاره‌جات پس از تهاجم و تسلط مغول‌ها، هزاره‌ها، نژاد، فرهنگ، اندیشه و مدنیت و نظایر آن می‌پردازد. در این قسمت به هزاره‌ها در دوره‌های آل کرت و قراختاییان کرمان اشاره می‌شود و همچنین به هزاره‌های نیکودری، چوپانیان، بهسودی، دای‌دهقان، لاغری، دای میرداد، سلطان مسعود، دای‌کلان، خلج، زاولی، شاهو، قلندر، دای‌چوپان، شالی، خلخ و…
علی‌داد لعلی نویسنده و پژوهشگر از ولسوالی لعل و سرجنگل در ولایت غور است و تاکنون چندین کتاب تألیفی از او منتشر شده است.
منبع: لعلی، علی‌داد. (1397). اتنوگرافی هزاره‌ها (انالیز تاریخی، رابطه‌های تباری، فرهنگی و جغرافیایی). کابل: بنیاد اندیشه.
