ولایت
مؤلف: پروین ولی‌زاده
جلد اول، ویراست دوم
ارزگان یا وُرُزگان از ولایات مرکزی افغانستان است. ارزگان بین ولایات قندهار، غزنى، دای‌کندى، زابل و هلمند قرار دارد. مرکز آن شهر تِیرِین‌کُوت است. ولسوالی‌هاى آن، ارزگان خاص، چُورَه، شهید حَساس، تِیرِین‌کُوت، دِهراوُد، گِیزَوْ (گیزاب)، چِنارتُو و سَراب است. ولسوالی تیرین‌کوت با کابل ۴۷۰ کیلومتر فاصله دارد (نامی، ۱۳۹۵: ۱۲۵). مساحت ولایت ارزگان در حدود ۱۱۴۷۴ کیلومتر مربع است.
از این میان 72 درصد مساحت این ولایت را کوه‌های بزرگ و کوچک تشکیل می‌دهد و 21 درصد دیگر آن زمین هموار است (ریاست اقتصاد ولایت ارزگان، ۱۳۹۸: ۱۵). موقعیت جغرافیایی ولایت ارزگان تقریباً در بین ۶۵۱۰۲۳ تا ۶۷۰۲۰۰ درجۀ طول شرقی و ۳۲۱۶۴۱ تا ۳۳۱۹۵۰ درجۀ عرض شمالی است و ارتفاع آن از سطح دریا در حدود 1350 متر است. ولسوالی شهید حَساس، همان چارچینه است که در گذشته جزء دهراود بوده است (احمدی، ۱۳۹۸).
وضعیت سیاسی: با بررسی پیشینۀ تاریخی ارزگان به این نکته می‌رسیم که در گذشته این منطقه جزء قندهار بوده است و قندهار جزء ولایت آراکوزیا، یکی از ولایات هشتگانۀ آریانا بوده است (دایرةالمعارف آریانا، ۱۳۴۸، ج ۶: ۱۰۳). بطلمیوس، مورخ یونانی، از بخشی از هزاره‌جات با عنوان اراکوزیا یاد کرده است و اراکوزیا را مشتمل بر ارغنداب، جاغوری، مالستان، اجرستان و بخشی از ارزگان می‌داند (جاغوری، بی‌تا: ۱۶). افغانستان در زمان احمدشاه درانی شامل هشت ولایت و پانزده حکومت اعلی بود. در زمان امیر شیرعلی خان افغانستان به پنج ولایت تقسیم شد و در زمان امیر عبدالرحمان خان تمام تشکیلات قبلی دگرگون شد و کشور به شش ولایت تقسیم شد و ادارۀ امور برخی مناطق از طریق حکمران انتخابی پادشاه صورت می‌گرفت (رحمتی، ۱۹۹۹: ۱۰۵). در این زمان قندهار یکی از ولایات کشور و دارای حکمران انتخابی پادشاه بود. از منابع موجود همانند سراج‌التواریخ فهمیده می‌شود که از طریق حکمران قندهار مناطق اطراف آن چون اجرستان، مالستان، جاغوری، دای‌کندی، دای‌چوپان، گیزَو و ارزگان اداره و کنترل می‌شد.
در زمان امان‌الله خان با تشکیل سه قوه و تدوین قانون اساسی، تشکیلات اداری کشور به ۲۱۶ واحد تقسیم شد که شامل ولایت، حکومت اعلی، حکومت کلان و حکومت‌های درجه اول و دوم و علاقه‌داری درجه اول و دوم بود (رحمتی، ۱۹۹۹: ۱۰۶). از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۳ شمسی تغییرات عمده‌ای در تشکیلات اداری کشور به وجود نیامد. ولایت ارزگان (شامل ولسوالی‌های ولایت ارزگان و بخش‌هایی از ولایت دای‌کندی فعلی) در تقسیمات اداری و سیاسی افغانستان تا قبل از ۱۳۰۰ ش جزو ولایت قندهار بود. در دایرةالمعارف آریانا، ارزگان به عنوان علاقۀ وسیعی در حکومت کلان ولایت قندهار معرفی شده است که در شمال شرق ولایت قندهار واقع است و در شرق آن دای‌چوپان، در جنوب آن قلات غلزایی و تیرین، در غرب آن موسی‌قلعه و در شمال آن علاقۀ گیزَو قرار داشته است (دایرةالمعارف آریانا، ۱۳۳۰، ج 2: ۷۴۸). بنابراین به جز گیزَو و تیرین که خود علاقه بوده‌اند، باقی ولسوالی‌های فعلی دو ولایت ارزگان و بخش‌هایی از ولایت دای‌کندی، دای‌چوپان و باغران در ذیل علاقۀ ارزگان بوده است. این روند تا سال ۱۳۳۷ ش / ۱۹۵۸ م ادامه داشت و ولایات افغانستان در درون خود به حکومت‌های کلان و حکومت‌های محلی و علاقه‌داری تقسیم شده بودند. ولایت قندهار به «حکومت کلان ارزگان» و «قلات» تقسیم شد و تمام حکومت‌های محلی و علاقه‌داری‌های ولایت قندهار، با این دو حکومت کلان ارتباط داشتند (عبداللهی، ۱۳۸۸: ۱۲۷). ارزگان در سال ۱۳۳۸ ش وسعت داده شد و به حکومت اعلی ارتقا یافت. دای‌کندی و شارستان (شهرستان) که تا این زمان جزء حکومت کلان دایزنگی با مرکزیت پَنْجَوْ (پنجاب) بود، به ارزگان اضافه شد و در همین سال با تشکیل حکومت اعلای بامیان، حکومت کلان دایزنگی لغو شد و پنجو مرکز آن به حیث یک حکومت محلی (ولسوالی) به بامیان پیوست (نایل، ۱۳۷۹: ۸۰). در زمان صدارت محمدیوسف خان اعلان شد که از ابتدای سال ۱۳۴۳ ش / ۱۹۶۴ م افغانستان به ۲۹ ولایت تقسیم می‌شود و در رأس هر ولایت یک والی خواهد بود. از این زمان ولایت ارزگان (شامل ولایت ارزگان و ولایت دای‌کندی فعلی) در تقسیمات اداری و سیاسی افغانستان به وجود آمد. در تقسیمات جدید، دای‌چوپان و باغران از این ولایت جدا شد و به ولایات هلمند و زابل پیوست و در عوض تیرین از قندهار به ولایت ارزگان ضمیمه شد. از سال ۱۳۴۳ ش مرکز اداری ولایت ارزگان (خاص) به تیرین انتقال یافت (انصاری، ۱۳۹۴: ۱۱۲۵).
در اتلس قریه‌های افغانستان، جلد سوم تألیف ۱۳۵۳ ش، ولایت ارزگان با اینکه براساس درجۀ اداری دارای هشت ولسوالی (شامل دو ولسوالی درجه ۲، یک ولسوالی درجه ۳ و پنج ولسوالی درجه ۴) معرفی شده است، اما در ادامه نُه ولسوالی تیرین‌کوت، خاص ارزگان، دهراود، دای‌کندی، شهرستان، چوره، گِزاب، اجرستان، کِجران در ذیل ولایت ارزگان آمده است و ولسوالی‌های آن با عبارت «ولسوالی _ علاقه‌داری» معرفی شده است (اتلس قریه‌های افغانستان، ۱۳۵۳، ج ۳: ۱۴۵۱ تا ۱۵۶۶). تا سال ۱۳۷۰ ش ولایت ارزگان، ولایت درجه ۳ با دو شهر، نُه ولسوالی و با ۲۲۹۱ قریۀ اصلی و ۱۹۱ قریۀ فرعی بوده است. در همین سال علاقه‌داری از سیستم اداری کشور حذف شد و به ولسوالی مبدل شد (رحمتی، ۱۹۹۹: ۱۱۱). ولایت ارزگان با نُه ولسوالی قبل از سال ۱۳۸۳ ش / ۲۰۰۴ م از شمال به ولایت‌های بامیان و غور، از جنوب به زابل و قندهار، از شرق به غزنی و از غرب به غور و هلمند محدود بود. در این سال ارزگان به دو ولایت ارزگان و دای‌کندی تقسیم شد. قسمت‌های جنوبی، ولایت ارزگان و قسمت‌های شمالی آن، ولایت دای‌کندی را تشکیل داد که شامل شارستان، میرامور، اَشْتَرلَی، سنگ‌تَخت، خِدِیْر، کِیتی، گِیزَوْ، کِجران و ولسوالی مرکز (نِیلی) بود (توسلی غرجستانی، ۱۳۸۷: ۲۰ و ۲۱). در سال ۱۳۸۴ ش ولسوالی گِیزَوْ به ولایت ارزگان برگردانده شد.
جغرافیای طبیعی: به لحاظ جغرافیای طبیعی ارزگان تاریخی (ولایت‌های ارزگان و دای‌کندی) در اواسط مجرای دو رودخانۀ هیرمند و ارغنداب قرار داشت و در حقیقت بین‌النهرینی بود که این دو رودخانه در شمال و جنوب آن قرار داشت (کهزاد، ۱۳۴۶: ۲۶۵). ولایت ارزگان منطقه‌ای کوهستانی است که در نشیب‌های جنوب و جنوب‌غربی کوه بابا موقعیت دارد (انصاری، ۱۳۹۴: ۱۱۱۹). کوه‌های آن بند خاکباد، شیروغَر، کافرجَر و نِیلو است که ارتفاع بلندترین آن به ۴۸۰۳ متر می‌رسد. ۷۲ درصد ساحات این ولایت از کوه‌های بزرگ و کوچک تشکیل شده است و ۲۱ درصد دیگر زمین هموار است (انصاری، ۱۳۹۴: ۱۱۲۲). «رود تِرین (تیرین)، از وسط این علاقه (ارزگان) از شمال شرق به جنوب غرب می‌گذرد و آن را آبیاری می‌کند (دایرةالمعارف آریانا، ۱۳۳۰، ج ۲: ۷۴۸)». این رود از طریق دهراود به رود هلمند می‌پیوندد (یمین، ۱۳۸۸: ۵۱). «و در غرب آن دریای هلمند، و رود چله‌خور که معاون رود ارغنداب است در شرق آن جریان دارد و زمین ارزگان نسبتاً کوهسار و در تابستان معتدل و در زمستان خیلی سرد است (دایرةالمعارف آریانا، ۱۳۳۰، ج ۲: ۷۴۸)». تیرین‌کوت مرکز ولایت، یک ناحیۀ کوهستانی و دشتی است که رود تیرین از وسط آن می‌گذرد. این رود بعد از گذشتن از دهراود به رود هلمند می‌پیوندد. این رود دو ولسوالی تیرین‌کوت و دهراود را آبیاری می‌کند. تیرین‌کوت و دهراود از مناطق گرمسیر ولایت هستند و تابستان بسیار گرم و زمستان ملایم دارند. ارزگان خاص زمستانی سرد و یخ‌بندان و تابستانی معتدل و گوارا دارد. همچنین در ولایت ارزگان کاریزهای طبیعی در دامان کوه‌ها وجود دارد.
مشکل عمدۀ ولایت ارزگان، به جز ولسوالی‌های تیرین‌کوت و دهراود، اقلیم سرد کوهستانی و نبودن خاک مساعد است (انصاری، ۱۳۹۴: ۱۱۲۲).
وضعیت اقتصادی: ولسوالی ارزگان خاص در زمانی که جزء ولایت قندهار بود تا سال ۱۳۴۳ ش به عنوان یک مرکز اداری شناخته می‌شد و تمام امور اداری مناطقی چون دای‌کندی، چوره، گیزو، شارستان، دهراود مربوط حکومت کلان ارزگان بود. در قسمت‌بندی جدید کشوری در سال ۱۳۴۳ ش تیرین‌کوت به عنوان مرکز ولایت انتخاب شد. در آن زمان برخلاف ارزگان خاص، اکثریت نفوس تیرین‌کوت را زارعان و مال‌داران تشکیل می‌دادند و قشر مأمورین در آنجا کم بودند. این منطقه قبل از آن که به حیث شهر شناخته شود، بیشتر یک منطقۀ فعال زراعتی بود (انصاری، ۱۳۹۴: ۱۱۲۶). قربان‌علی ارزگانی بر این عقیده است که ارزگان خاص و مناطق و قریه‌جات اطرافش در اختیار هزاره‌ها بود و همچنین مرزهای شرقی، شمالی و غربی ارزگان خاص به مناطق هزاره‌جات متصل بود. به طور طبیعی مراکز ولایات براساس ماستر پلان‌های شهری قابل توسعه و انکشاف‌اند و در آن صورت مردم ساکن در مرکز و حواشی اطراف، از امتیازات آن بهره‌مند می‌شدند. با انتقال مرکز به تیرین‌کوت، مناطق هزاره‌نشین به حاشیه رانده شدند و عملاً از همه امتیازات توسعه و انکشاف محروم شدند (ارزگانی، 1396). پلان‌گذاری توسعۀ شهری تیرین‌کوت در سال ۱۳۴۳ ش تکمیل شد، اما به علت زراعی‌بودن منطقه و نبودن فعالیت‌های تجارتی و صنعتی در آن، افزایش جمعیت در آن به کندی صورت گرفت (انصاری، ۱۳۹۴: ۱۱۲۶). ولسوالی دهراود در ۳۵ کیلومتری غرب تیرین‌کوت قرار دارد و زمین‌های وسیع زراعتی و باغ‌های سرسبز دارد و محصولات آن گندم، جواری و برنج است. ولسوالی چوره در ۳۵ کیلومتری شمال‌شرق تیرین‌کوت است. باشندگان آن مصروف زراعت و مال‌داری‌اند و شمار اندکی، امور زندگی شان را در شهر تیرین‌کوت به پیش می‌برند. این ولسوالی از جنگل‌های وسیع پوشانده شده است که زیبایی خاصی به آن داده است (همان). ولسوالى گیزو باغ‌های وسیع میوه دارد و دریای هلمند از قلب آن عبور می‌کند. اکثر مردم آن مصروف زراعت و مال‌داری‌اند (خبرگزاری پژواک، ۲۰۱۴). قرار احصائیۀ سال ۱۳۶۵ ش، ولسوالی‌های ارزگان خاص، تیرین‌کوت، دهراود و گِیْزَوْ دارای شاروالی بوده‌اند و پروژۀ مطالعاتی دیموگرافی از مواضع شهری آن‌ها مشخص شده و پلان شهری برای آن در نظر گرفته شده است (رحمتی، ۱۹۹۹: ۱۷۵ و ۱۷۶).
زمین‌های آبیاری ولایت معادل ۶۳۳۰۰۰ هکتار و زمین‌های لَلمی آن ۲۲۰۰۰ هکتار است (انصاری، ۱۳۹۴: ۱۱۲۲). ساحات جنگلی ولایت در حدود (۳۹۰۲۰۰) جریب (۴۰۰۰۰ هکتار) زمین است. محصولات مهم ارزگان عبارت است از گندم، جواری، جو، ماش، زیره، برنج، بادام، چهارمغز، کِشته، کشمش، توت، سنجد (همان: ۱۱۲۹)، شکرپاره، زردآلو، شفتالو، انگور، خربوزه، کچالو، شلغم، زردک، پیاز، شَفتَل، انجیر و سیب. صادرات ارزگان شامل گلیم، شال پشمی، پشم، گوسفند، گاو، روغن زرد، قُروت، بادام، کِشته قیسی و برنج بسیار مرغوب ولسوالی دِهراوُد است (محمد مظفری، ۱۳۹۶؛ ریاست اقتصاد ولایت ارزگان، ۱۳۹۸: ۲۹). واردات ارزگان پارچه، پوشاک، نفت، نمک، چای، شکر، آهن و کبریت است (همان). در دهراود صید ماهی، شکار تولی و کوک وجود دارد. چُورَه جنگل‌های وسیع دارد که به آن زیبایی خاصی بخشیده است (انصاری، ۱۳۹۴: ۱۱۲۸). ارزگان دارای معادن گرافیت و کوارتز است (فرهنگ، 1380: ۱۳۹). صنایع دستى ارزگانی‌ها بیشتر براى فروش به ولایات دیگر تولید می‌شود. فابریکه‌های صنعتى در این ولایت وجود ندارد. صنایع دستى زنان این ولایت عبارت‌اند از خامک‌دوزى، قالین‌بافی و گلیم‌بافی (خبرگزاری پژواک، ۲۰۱۴). در ارزگان موقعیت‌های مناسب برای ساختن بند ذخیرۀ آب وجود دارد، مثل مینی‌غار، چناربَند و به‌خصوص بند آغاجان در خود تیرین‌کوت. دو کوه در این نقطه به هم نزدیک شده و یک کاسۀ طبیعی ساخته است. با ساخت این بند می‌شود هزاران هکتار زمین را آبیاری کرد و به تمام ارزگان برق آبی داد (بشردوست، ۲۰۰۹).
در سال ۱۳۸۹ ش / ۲۰۱۱ م حدود ۱۵۰ جریب (۳۰ هکتار) باغ‌های جدید در ولایت ارزگان احداث شد و ساحۀ کل باغ‌ها به ۱۵۰۰جریب (۳۰۰ هکتار) رسید. در این باغ‌ها انگور، سیب، زردآلو، انار و دیگر درختان میوه غرس شد. این برنامه را ریاست زراعت ولایت ارزگان و ادارۀ انکشاف بین‌المللی امریکا (USAID) تنظیم کرد و تطبیق آن از طرف نهاد موسوم به ریشه‌های صلح (Roots of Peace) برای ترویج باغ‌داری انجام شد. وزارت زراعت از سال ۱۳۸۷ ش / ۲۰۰۹ م به جای محصولات کم‌ارزش، محصولات باارزش اقتصادی مانند میوه‌جات، سبزیجات و نباتات صنعتی را برای زارعان ترویج و معرفی کرد. این فعالیت‌های باغ‌داری در ولسوالی‌های دِهراوُد، تیرین‌کوت و چُورَه عملی شد. ارزگان از لحاظ تولید زعفران بعد از هرات دومین ولایت در کشور است (وزارت زراعت و آبیاری و مال‌داری، ۲۰۱۱). طبق جدول پروژه‌های وزارت احیا و انکشاف دهات از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۶ ش / ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۷ م در حدود ۲۰۳۰ پروژه در ولایت ارزگان در قالب این چهار طرح اجرا شده است: ۱. برنامۀ ملی انکشاف؛ ۲. همبستگی ملی؛ ۳. راه‌سازی روستایی؛ ۴. تهیۀ آب آشامیدنی. ۱۸۰ پروژه در ارزگان خاص؛ ۷۴۸ پروژه در تیرین‌کوت؛ ۲۵۰ پروژه در گِیْزَوْ؛ ۳۴۸ پروژه در چوره؛ ۱۳۷ پروژه در شهید حساس؛ ۳۷۷ پروژه در دهراود؛ ۴ پروژه در چنارتو بوده است (وزارت احیا و انکشاف دهات، ۱۳۹۶).
آموزش: در این ولایت ۲۸۸ باب مکتب شامل ۵۱ لیسه، ۳۸ متوسطه و ۲۰۴ ابتدایی وجود دارد. بر علاوۀ مراکز تعلیمات عمومی، چهار مرکز تخنیکی و مسلکی وجود دارد. ولایت ارزگان ۲۰۴ مرکز سواد آموزی دارد. برنامۀ مشارکت جهانی برای تعلیم و تربیه، سه ولسوالی آن (تیرین‌کوت، خاص ارزگان و گیزَو) را تحت پوشش خود قرار داده است (وزارت معارف، ۱۳۹۶). فرهنگ مطالعه و نوشتن کتاب رشد کرده است و سالانه مسابقۀ مشاعره برپا می‌شود (انصاری، ۱۳۹۴: ۱۱۲۷) در این ولایت چند رادیو فعالیت دارند. رادیوی ملى ارزگان در سال ۱۳۸۰ ش به کار آغاز کرد. رادیوی «ارزگان غژ» در سال ۲۰۰۸ میلادى به هزینۀ مالى آیساف از سوى صادق افغان تأسیس شد. از دیگر رسانه‌های فعال در منطقه، رادیو «پیوستن غژ» و رادیو «سیمه ییزه» است (خبرگزاری پژواک، ۲۰۱۴).
آبدات تاریخی: یکی از آبدات ارزگان، کافرقلعه است که به صورت دژ سنگی کوچکی است، تقریباً در ۱۷ کیلومتری شمال شهر تیرین. در ۸ کیلومتری شمال این دژ، سنگ‌نوشته‌ای است که نقش آن مشابه تصویرهای بزهای کوهی است که در درۀ غوربند، همانند آن دیده شده است (پولادی، ۱۳۸۷: ۱۴۷). از ارزگان (خاص) به طرف مشرق دایه و فولاده در کوهی مسما به کوه سمندان، مغاره‌هایی وجود دارد که وسعت دهنۀ آن ۵ متر و داخل آن ۵۰ متر است. از سقف این مغاره آب می‌چکد و در سه ماه تابستان آب آن یخ می‌بندد و همانند بلور، مصفّا به نظر می‌رسد و اهالی آن را می‌کنند و به مصرف می‌رسانند (دایرةالمعارف آریانا، ۱۳۳۰، ج 2: ۷۴۸). در ولسوالی چُورَه شمار زیادی مناطق تاریخی نیز وجود دارد. از آن جمله تورَه چینی، کاروان غُونْدِی و نِیکَه جان زیارت قابل یادآوری است (خبرگزاری پژواک، ۲۰۱۴). برخی دیگر از آبدات ولایت عبارت‌اند از: قلعۀ کافر، پل پوخته و شوروم بیک (تیرین‌کوت)، قلعه مورچه، پل ریگگ و تخت سلیمان (دهرواد)، دشت نوجی (چارچینه)، درۀ خلج و کوتل چپر (گیزو)، چشمۀ سیاه (چوره) (ریاست اقتصاد ولایت ارزگان، ۱۳۹۸: ۱۳ و ۱۴).
ورزش: ورزش‌هاى سنتی چون خُوسَى، دُرَه، تنده خره و بُجُلى و همچنین ورزش‌های امروزی چون والیبال، بسکتبال، فوتبال و ورزش‌هاى رزمى چون تکواندو، کاراته و جودو در این ولایت رایج است. بازى کریکت در ارزگان رواج دارد و این ولایت یک تیم برجستۀ ولایتىِ کریکت نیز دارد (خبرگزاری پژواک، ۲۰۱۴). در قدیم ورزش‌های اسب‌دوانی و سوارکاری بسیار رایج بوده است و مردم پشتون و هزاره در مناسبت‌های ملی در مرکز جمع می‌شدند و انواع مسابقات را دایر می‌کردند. همچنین کشتی‌گرفتن و نشانه‌زنی با تفنگ نیز رواج داشته است (مظفری، ابوطالب، ۱۳۹۶).
وضعیت انسانی: همۀ ولسوالی‌های ولایت‌های ارزگان و دای‌کندی تا زمان امیر عبدالرحمان خان همگی در دست هزاره‌ها بود. تیرین و دهراود جزء منطقۀ تاریخی زمین‌داور بود و زمین‌داور تا زمان نادرشاه افشار و احمد خان ابدالی هزاره‌نشین بود. این منطقه پایتخت زمستانی غرجستان بود (احمدی، ۱۳۹۸). ولسوالی تیرین‌کوت، مرکز ولایت در زمان نادر شاه افشار از دست هزاره‌ها خارج شد و به پشتون‌ها داده شد، چون هزاره‌های آن منطقه از فرمان نادر شاه برای رفتن به هند و یا تأمین مالی و دیگر تدارکات سپاه خودداری و مخالفت کرده بودند (احسانی، ۱۳۹۶). با این حال دهراود و تیرین در زمان عبدالرحمان هردو قریه‌های هزاره‌نشین داشته است. در جنگ امیر عبدالرحمان با هزاره‌ها در سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۱ ق، مناطق اجرستان، مالستان، جاغوری، دای‌کندی، سه‌پای (شارستان)، دای‌چوپان، گیزو و ارزگان درگیر جنگ شدند. قبل از جنگ، تمزو و گیزو به عنوان محل انبار علوفه، مهمات و آذوقۀ سپاه در نظر گرفته شد. اجرستان و گیزو با جنگ‌های مختصر و سرکوب مردم اشغال شد و نیروهای دولتی از چهار سمت به ارزگان حمله کردند. ارزگان با دو حمله سرانجام در سال ۱۳۱۱ ق به طور کامل به تصرف نیروهای دولتی درآمد و قلعه‌های آن تخریب شد و ساکنان آن کشته و آواره شدند. بعد از جنگ، دای‌چوپان و قسمت‌هایی از شیرداغ در مالستان نیز به تصرف نیروهای دولتی درآمد. ولسوالی‌های فعلی ارزگان به جز تیرین‌کوت، از سال ۱۳۱۴ ق به افغان‌های سرحدی واگذار شد. چوره، چارچینه (شهید حساس فعلی)، چنارتو، دهراود و گیزو با فرمان‌های دولتی واگذار شد. با استقرار افغان‌ها در این مناطق، آنان قریه به قریه و دره به دره می‌گشتند و با پشتوانۀ مأموران واگذاری زمین و جعل‌سازی فرمان‌ها، هرجایی را که می‌خواستند متصرف می‌شدند. آنان قریه‌ها و دره‌های ارزگان را یکی پس از دیگری غصب می‌کردند و هزاره‌ها را به ترک سرزمین‌شان مجبور می‌کردند. تا اواخر حکومت حبیب‌الله مناطق اجرستان، گیزو، دای‌چوپان، چوره و ارزگان (خاص) نیز به تصرف افغان‌های مهاجر و ناقلین درآمد (رک، سراج‌التواریخ، جلد چهارم). قسمت‌های جنوبی ولایت ارزگان (ارزگان تاریخی) تقریباً به طور کامل به دست پشتون‌ها افتاد. ارزگان خاص با ترکیب جمعیتی اکثریت پشتون و اقلیت هزاره باقی ماند. قبیله‌هاى مهم پشتون در ولایت ارزگان عبارت است: پوپلزى، اچکزی، نورزى، بارکزى، الکوزى، درانى و تعدادی کوچى (ریاست اقتصاد ولایت ارزگان، ۱۳۹۸: ۱۱).
قرار احصائیۀ سال ۱۳۷۰ شمسی، جمعیت ولایت ارزگان (به انضمام ولایت دای‌کندی که هنوز جدا نشده بود) ۶، ۵۳۹ هزار در ۲۸۴۸ قریه بوده است (رحمتی، ۱۹۹۹: ۱۳۴). جمعیت ارزگان به اساس سالنامۀ ادارۀ ملی احصائیه در سال ۱۳۹۷ ش، ۴۲۰۹۶۴ نفر است (ریاست اقتصاد ولایت ارزگان، ۱۳۹۸: ۱۱).
چهره‌های معروف ولایت ارزگان عبارت‌اند از حاجی خداداد خان از ارزگان (عضو لویه‌جرگۀ ۱۳۰۳ ش)، محمدحنیف ولد محمدشریف از گیزو (عضو لویه‌جرگۀ ۱۳۵۵ ش)، محمدحسن خان (وکیل گیزو در دورۀ سوم شورا، ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ ش)، غلام‌رضا (وکیل ارزگان در در دورۀ پنجم شورای ملی)، لعل‌محمد (وکیل گیزو در دورۀ پنجم، هفتم و نهم شورای ملی)، محمدعمر خان (وکیل گیزو در دورۀ هشتم شورای ملی)، محمدنائب (وکیل گیزو در دورۀ دهم و یازدهم شورای ملی)، محمداکبر (وکیل گیزو در دورۀ سیزدهم شورای ملی)، مولوی عبدالقادر خان، جان‌محمد خان، ملا عمر (رهبر طالبان)، حامد کرزی (رئیس جمهور سابق)، نورالدین، عبیدالله بارکزى، محمدهاشم وطنوال، امان‌الله عظیمی، محمدحنیف خان حنیفی، حیات‌الله فضلى، نورمحمد حقمل، عبدالعلی حق‌بین، عبدالکریم خادم‌زی و حاجی محمدباقی.
منابع: اتلس قریه‌های افغانستان. (135۳). جلد 3. کابل: ادارۀ مرکزی احصائیۀ صدرات عظمی؛ احسانی، اسدالله. (۱۳۹۶). مصاحبۀ حضوری محمدحسین فیاض با اسدالله احسانی. ورامین. ۱۸ جدی ۱۳۹۶؛ احمدی، محمدامین. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی ابوطالب مظفری با محمدامین احمدی. ۱۵ قوس ۱۳۹۸؛ ارزگانی، قربان‌علی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی سلمان‌علی ارزگانی با قربان‌علی ارزگانی. ۲ جدی ۱۳۹۶؛ انصاری، سلطان‌محمد. (1394). دانستنی‌ها پیرامون جغرافیای عمومی افغانستان. چاپ دوم. کابل: سرور سعادت؛ بشردوست، رمضان (۲۰۰۹). «از کابل تا ارزگان». سایت داکتر رمضان بشردوست، گاندی افغانستان. بازیابی ۱۲ حوت ۱۳۹۶. ramazanbashardost.com؛ پولادی، حسن. (1387). هزاره‌ها. ترجمۀ علی عالمی کرمانی. چاپ دوم. تهران: عرفان؛ توسلی غرجستانی، محمد. (۱۳۸۷). سیمای ارزگان. قم: آراسته؛ جاغوری، حیدرعلی. (بی‌تا). هزاره‌ها و هزاره‌جات باستان در آیینۀ تاریخ. بی‌جا: بی‌نا؛ خبرگزاری پژواک. (۲۰۱۴). «معرفی ولایت ارزگان». بازیابی ۱۲ حوت ۱۳۹۶. elections.pajhwok.com؛ دائرةالمعارف آریانا. (۱۳۳۰). جلد 2. کابل: انجمن آریانا دایرةالمعارف؛ دائرةالمعارف آریانا. (۱۳۴۸). جلد ۶. کابل: انجمن آریانا دایرةالمعارف؛ رحمتی، محب‌الله. (۱۹۹۹). اختصاری از جغرافیای افغانستان. چاپ دوم. بی‌جا: بی‌نا؛ ریاست اقتصاد ولایت ارزگان. (۱۳۹۸). پروفایل ولایت ارزگان. کابل: وزارت اقتصاد؛ عبداللهی، حسن. (۱۳۸۸). تبیین الگوی نظام شهری افغانستان. مشهد: پاپلی؛ فرهنگ، محمدحسین. (۱۳۸۰). جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی؛ کهزاد، احمدعلی. (۱۳۴۶). افغانستان در پرتو تاریخ. کابل: مطبعۀ دولتی؛ مظفری، ابوطالب. (۱۳۹۶). مصاحبۀ حضوری پروین ولی‌زاده با ابوطالب مظفری. مشهد. ۲ جدی و ۲۲ دلو ۱۳۹۶؛ نامی، محمدحسن. (۱۳۹۵). جغرافیای کشور افغانستان. چاپ دوم. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح؛ وزارت احیا و انکشاف دهات. (۱۳۹۶). «لیست پروژه‌های در حال اجرا و تکمیل شده از بابت سال ۱۳۸۰ تا ۲۵ حمل ۱۳۹۶». کابل؛ وزارت معارف. (۱۳۹۶). «مشارکت جهانی برای تعلیم GPE در ارزگان». بازیابی ۱۲ حوت ۱۳۹۶. moe.gov.af؛ وزرات زراعت و آبیاری و مال‌داری. (۲۰۱۱). «ولایت ارزگان از جمله ۱۳ ولایت می‌باشد که تا اخیر سال آینده در عرصۀ باغ‌داری حدود ۳۳ میلیون دالر در آن به مصرف می‌رسد». بازیابی ۱۲ حوت ۱۳۹۶. mail.gov.af؛ یمین، محمدحسین. (۱۳۸۸). افغانستان تاریخی، فلسفۀ نام‌گذاری شهرها، شهرک‌ها، کوه‌ها و دریاها. کابل: سعید.
