منطقه‌ای در ولسوالی کوهستانات ولایت سرپل
مؤلف: حسین رهیاب (بلخی)
جلد اول، ویراست دوم
اسمیدان/ اسپی‌میدان یا سفید میدان که در تلفظ محلی اِسمَیدان گفته می‌شود، یکی از مناطق ولسوالی کوهستانات ولایت سرپل است. اسمیدان در سمت جنوب غرب ولایت سرپل در مسیر بلخاب به یکه‌اولنگ قرار دارد. فاصلۀ اسمیدان از سرپل حدود ۲۰۰ کیلومتر و از ترخوج (مرکز بلخاب) حدود ۶۰ کیلومتر است. این منطقه در غرب قریه‌های تیخوج و زوج شاخ‌دره بلخاب، در شرق چِراس کوهستانات، در جنوب بند دُلدُل پیغوله بلخاب و در شمال کاشان کوهستانات قرار دارد (مظفری، ۱۳۹۷؛ مرادی، ۱۳۹۷).
اسمیدان در زمان ظاهر شاه از نظر اداری وابسته به ولسوالی بلخاب ولایت سرپل بود. بعد از آن تابع ولسوالی کوهستانات سرپل شد. این منطقه از جهت فرهنگی و قومی همچنان تابع بلخاب است (دانش، ۱۳۹۸؛ سروری، ۱۳۹۷؛ حسینی بلخابی، ۱۳۹۷).
در اسمیدان حدود ۱۴۰۰ خانوار زندگی می‌کنند. ساکنان این منطقه عمدتاً از طایفۀ هزاره مِنگَگ هستند. در آن تعدادی از هزاره‌های مهاجر هم زندگی می‌کنند که سابقۀ حضورشان در محل به حدود ۱۰۰ سال می‌رسد. این هزاره‌ها اصالت بامیانی و جاغوری دارند و از مناطق مرکزی به اسمیدان مهاجرت کرده‌اند. در اسمیدان حدود ۳۰ خانوار از سادات هم زندگی می‌کنند. مرکز اداری اسمیدان تَرپَچ است (مظفری، ۱۳۹۷، مرادی، ۱۳۹۷). قریه‌های اسمیدان عبارت‌اند از: ترپچ مرکز اداری و سیاسی و بازار مشترک مناطق اسمیدان و کاشان که در کنار رود بلخاب و در مسیر سرک بلخاب به یکه‌اولنگ قرار دارد؛ اسپیچ حدود ۴۰۰ خانوار جمعیت دارد. تقریباً همه ساکنان این قریه از قوم مِنگَگ هستند؛ شنیه که در سمت جنوب اسمیدان قرار دارد و حدود ۳۵۰ خانوار جمعیت دارد که عمدتاً از طایفۀ مِنگَگ هستند؛ پُشتَه، در شمال اسمیدان و در مرز چراس واقع شده است و حدود ۵۰۰ خانوار جمعیت دارد که عمدۀ آن‌ها از طایفۀ منگگ هستند و در آن حدود ۱۰۰ خانوار هزاره بامیانی و حدود ۱۰ خانوار از سادات هم زندگی می‌کنند؛ قیراق، در جنوب اسمیدان، در شمال کاشان، در جنوب ترپچ و در شرق آدیره قرار دارد. قیراق حدود ۱۳۰ خانوار جمعیت دارد. ساکنان این قریه بیش‌تر طایفۀ منگگ، تعدادی هزاره‌های مهاجر، حدود ۱۵ خانوار از سادات و حدود ۱۰ خانوار جاغوری هستند (مظفری، ۱۳۹۷؛ مرادی، ۱۳۹۷؛ حیدری، ۱۳۹۷). آدیره، در تلاقی راه پشته و در غرب اسمیدان قرار دارد. این منطقه در شمال قیراق، در جنوب نی‌دراز، در شرق چراس و در غرب شنیه و پشته واقع شده است. این منطقه زمین، چشمه، آب، چمن و درخت‌های زیادی دارد اما خالی از سکنه است. قلعۀ تیمورشاه خان و اسحاق‌زی‌ها در آنجاست. در اطراف قلعه درختان سپیدار زیاد وجود دارد (مظفری، ۱۳۹۷؛ مرادی، ۱۳۹۷؛ حسینی بلخابی، ۱۳۹۷). نی‌دراز، در غرب پشته، در شرق چراس و در شمال آدیره قرار دارد و برای زراعت و مال‌داری مناسب است. در تابستان خانواده‌های زیادی در این محل ساکن می‌شوند. در نی‌دراز سکونت دایمی وجود ندارد (همان).
منطقۀ اسمیدان دارای زمین‌های آبی و للمی است. گندم، جو، جواری، کچالو، کولول، لوبیا، زردک، کدو، خربوزه، عدس و… از زمین‌های منطقه به دست می‌آید. مال‌داری در اسمیدان اهمیت زیادی دارد. اغلب مردم مال‌دار هستند. گله در اسمیدان شامل گوسفند است و نگهداری گاو، گوساله و بز رواج ندارد (مظفری، ۱۳۹۷؛ مرادی، ۱۳۹۷).
کوه‌های اطراف منطقۀ اسمیدان دارای چشمه‌های جوشان و پر آب است. چشمه‌های «مغزار» از ایلاق مغزار و از دامنه کوه‌های قریۀ اسپیچ به سوی اسمیدان جاری می‌شوند و چشمه‌های تخته‌جی و چشمه‌های دیگک از دامنۀ کوه‌های شنیه سرچشمه می‌گیرند و چشمه‌های سراسمیدان از دامنۀ کوه‌های قریۀ پشته جاری شده و قریه را آبیاری می‌کنند. آب‌های این مناطق، نرسیده به قیراق در «دهان دره‌گک» با هم یکجا شده و به شکل یک رود در می‌آیند. سپس قریۀ قیراق را آبیاری می‌کنند. رود اسمیدان با عبور از آن قریه به سمت دهن ترپچ حرکت می‌کند. این رود با آب کاشان یکجا شده به رود بندامیر (بلخ‌آب) ملحق می‌شود (همان).
اسمیدان دو باب لیسه در شینه و پشته، یک باب مکتب متوسطۀ نسوان به نام بی‌بی خدیجه در اسپیچ و یک باب مکتب ابتداییه در قیراق فعال دارد. این منطقه مراکز فرهنگی و علمی ندارد. کتابخانه و مراکز آموزشی خصوصی هم در آن فعال نیست. یک مدرسۀ علوم دینی به نام «شهید بلخی» در ترپچ فعالیت می‌کند. این مدرسه یک کتابخانۀ تازه تأسیس دارد (همان).
کوشک ترپچ مشهور به قلعۀ بهار از جمله آثار تاریخی اسمیدان است. در آن دیوارهای قدیمی قلعه و آثار دیگر دیده می‌شود. این اثر به عنوان اثر ملی ثبت شده است. قلعۀ «آدیره» در قریۀ آدیره دیگر اثر تاریخی اسمیدان است. در محل آن سفال‌های شکسته و استخوان انسان به صورت پراکنده دیده شده است. قلعۀ «نورک» در ایلاق تخته‌جی موقعیت دارد و آثار آن به صورت یک تپه خاکی دیده می‌شود. در آن انواع سفال شکسته و استخوان مشاهده شده است. از دیگر آثار منطقه می‌توان به قلعۀ کوشک و قلعۀ ثوپ در ایلاق نی‌دراز اشاره کرد. قلعه‌ها و مناطق ذکر شده، حفاری شده و از آن‌ها آثار ارزشمندی به دست آمده است که قاچاقچیان اشیای عتیقه به خارج از منطقه منتقل کرده‌اند (مظفری، ۱۳۹۷؛ مرادی، ۱۳۹۷؛ اسماعیل‌زاده، ۱۳۹۷).
ایلاق بندمغزار در شرق اسپیچ و غرب تیخوج، ایلاق مردم قریۀ قلعه‌میانه اسپیچ است و طبیعت زیبایی دارد. بندجوک در جنوب اسپیچ و شمال قیراق، ایلاق ملایان و ایلاق آغیل‌سنگ به عنوان ایلاق مردم اسپیچ از دیگر مناظر طبیعی مهم منطقه است. ایلاق بندتخته‌جی در شمال شنیه و بندهای پیغوله و ایلاق دیگک برای مردم قریه شنیه اهمیت زیادی دارد. همچنین ایلاق بند نی‌دراز در غرب پشته و بندهای چراس، ایلاق مردم پشته است. ایلاق بندخربیدک در جنوب اسمیدان برای مردم شنیه خصوصاً محله سبز جوی، ارزش زیادی دارد. ایلاق بند اغلان و شورخرک، ایلاق بندخارزار و ایلاق بندچمبر واقع در بین قیراق و کاشان و آدیره به عنوان ایلاق مردم قیراق اهمیت دارد و از جملۀ مناظر دیدنی منطقه به حساب می‌آیند (مظفری، ۱۳۹۷؛ مرادی، ۱۳۹۷؛ حیدری، ۱۳۹۷).
برخی از اشخاص قدیمی منطقۀ اسمیدان عبارت‌اند از: حاج نبی خان، سید اصغر، ابراهیم ناصری، افضل خان، خادم باهنر، حاج حسن، خلیفه گل‌حسین، ملا رحیم، حاج امیری، روزی کربلایی، شاه اسحاق کربلایی، علی‌احمد قومندان و حکیمی (مشهور به بابه حکیمی)، حمید رضایی (بنیان‌گذار و مدرس مدرسۀ علوم دینی در ترپچ) (همان).
منابع: ابراهیم‌زاده، محمداسماعیل. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با محمداسماعیل ابراهیم‌زاده. خزان ۱۳۹۷؛ حسینی بلخابی، سید غلام‌حسین. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با سید غلام‌حسین حسینی بلخابی. ۱۷ جدی ۱۳۹۷؛ حیدری، محمد. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با محمد حیدری. ۲۲ میزان ۱۳۹۷؛ دانش، اسدالله. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با اسدالله دانش. عقرب ۱۳۹۸؛ سروری، محمدعزیز. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با محمدعزیز سروری. تابستان سال ۱۳۹۷؛ مرادی، عبدالله. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با عبدالله مرادی. تابستان ۱۳۹۷؛ مظفری، محمدحسین. (۱۳۹۷). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با محمدحسین مظفری. تابستان ۱۳۹۷.
