صنعت دستی
مؤلف: صدیقه هاشمی و زهرا حسین‌زاده
جلد اول، ویراست دوم
اَسْیَه دستی یا دستاس که تلفظ محلی آن «دست‌آسیه» است، در قدیم در اکثر خانه‌ها یافت می‌شد (شریعتی، ۱۳۹۰). دست‌اسیه با نیروی ماهیچه‌ای و دست انسان کار می‌کند. به همین دلیل،«آسیاب دستی» نام گرفته است (نجفی، ۱۳۹۸: ۵). این وسیله از دو قطعه سنگ دایره‌ای‌شکل و مسطح تشکیل می‌شود که روی یک‌دیگر قرار گرفته‌اند.
در وسط سنگ زیرین میله‌ای به شکل ثابت وجود دارد و در کنار سنگ زِبَرین، دسته‌ای تعبیه شده است. غلّات در سوراخ وسط سنگ رویین ریخته می‌شود و با چرخاندن دستۀ سنگ و حرکت آن، دانه‌ها میان دو سنگ خرد شده یا به آرد تبدیل می‌شوند (شریعتی، ۱۳۹۰). با آسیاب دستی، گندم و جواری را دَلدَه (نیم‌کوب) می‌کنند، سنگ نمک را خرد و نرم می‌کنند. در گذشته در اکثر مناطق نمک ساییده شده وجود نداشت و نمک را به صورت تکه‌های بزرگ و سنگی با وزن‌های چند سیره از شهرها می‌آوردند و ابتدا آن را با پتک و تیشه می‌شکستند و در چند مرحله ریز می‌کردند تا برای آسیاب کردن آماده می‌شد (شریعتی، ۱۳۹۰؛ فیاض، ۱۳۹۸).
جنس و ترکیب سنگی که دست‌اَسیه از آن ساخته می‌شود به گونه‌ای است که به آسانی قابلیت سوراخ‌شدن را دارد و به شکل دلخواه در می‌آید. در برابر ضربه‌های چکش اُستاکار، تاب می‌آورد و نمی‌شکند. در برابر نیروی اصطکاک، مقاوم است و زود ساییده نمی‌شود. در اصطلاح زمین‌شناسی، به این نوع سنگ‌ها «آذرین بیرونی» گفته می‌شود که حاصل فرایند آتشفشانی و بیرون ریختن مواد مذاب از دهانۀ آتشفشان است (نجفی، ۱۳۹۸: ۵). در برخی مناطق از جمله در شیرداغ مالستان، دست‌اسیه از سنگی به نام «خَرکَه‌سنگ» ساخته می‌شود که به رنگ سفید است و خال‌های کوچکِ سیاه دارد (نجفی، ۱۳۹۸).
معمولاً به دلایل مختلفی مانند یخ‌بستن آب‌ها در زمستان یا به‌علت کمبود آب که امکان استفاده از آسیا‌ب‌های آبی یا برقی وجود نداشت و میزان مراجعه به آن‌ها هم در مواقعی از سال زیاد بود و افراد مجبور می‌شدند مدت‌ها منتظر بمانند و ممکن بود نتوانند گندم خود را آرد کنند. در چنین مواردی، آسیا‌ب‌های دستی می‌توانستند نیاز خانواده را برای تهیۀ آرد مصرفی تا حدودی برطرف کنند (تیمورخانوف، ۱۳۷۲: ۷۹). البته آردکردن گندم با آسیاب‌دستی به‌آسانی میسر نیست. گندم‌های نیم‌کوب‌شده آن‌قدر مجدد در دستاس ریخته می‌شوند که به آرد تبدیل شوند و این مستلزم زحمت زیادی است.
منابع: تیمورخانوف. ل. (۱۳۷۲). تاریخ ملّی هزاره. ترجمۀ عزیز طغیان. قم: اسماعیلیان؛ شریعتی سحر، حفیظ‌الله. (۱۳۹۰). «اسیه (آسیاب) دیرینه‌ترین دستاورد صنعتی و فنی مهندسی مردم هزاره». سایت شبکه سراسری مردم هزاره. (۷ عقرب ۱۳۹۶). www.hazarapeople.com؛ فیاض، محمدحسین. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی زهرا حسین‌زاده با محمدحسین فیاض. ۲ عقرب ۱۳۹۸؛ نجفی، حبیب‌الله. (1398). «دست‌اَسیَه» در ده‌نامه، سال نخست. شمارۀ سه. ص۵؛ نجفی، حبیب‌الله. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی زهرا حسین‌زاده با حبیب‌الله نجفی. ۲۷ میزان ۱۳۹۸.
