منطقه‌ای حد فاصل ولسوالی‌های لعل و پَنْجَوْ
مؤلف: حسن‌رضا فهیمی
جلد اول، ویراست دوم
این منطقه که امروزه به نام کِرمان بالا نیز یاد می‌شود، در حد فاصل ولسوالی پَنْجَوْ، یکه‌اُولَنگ و لَعل است. اَوْقُوْل از شرق و شمال‌شرق به ترتیب به کوه‌های اَخضَرات ولسوالی پنجاب و کوتل صدبَرگ یکه‌اُولَنگ متصل می‌شود. از غرب به کرمان، از شمال به سرجنگل و از جنوب به سَرقُول تَلخَک لعل و قسمتی از تَربُلاق پَنْجَوْ متصل است (کلانی، ۱۳۹۷).
«اَوْقُوْل» مرکب از واژۀ «اَوْ» و «قول» است که در اصطلاح عامیانه به آن «اَوْقُوْل» گفته می‌شود. دلیل نام گذاری این منطقه به اَوْقُوْل فراوانی آب در این منطقه است.
جمعیت این منطقه حدوداً به ۵۰۰۰ نفر می‌رسد (حلیمی، ۱۳۹۷). در اوقول سه طایفۀ بهسودی، جاغوری و دای‌زنگی زندگی می‌کنند. زیرشاخه‌های دیگری چون سه‌پای، باتورَک، بابُوجی، اسمیل (اسماعیل) و سادات نیز در این منطقه سکونت دارند.
این منطقه به لحاظ آب و هوایی جزو مناطق سردسیر هزاره‌جات است. با وجود این در فصل بهار سرسبزی خاصی دارد. محصولات زراعی این منطقه را عمدتاً جو، گندم و کچالو تشکیل می‌دهند. برخی از گیاهان مانند انواع خار، خُولَه، غِیغُو، کَمَیْ و کودَه به وفور یافت می‌شوند. هرچند در سال‌های جدید اندک درخت میوه مانند سیب نیز کاشته شده است؛ اما بیشتر درختان آن الیاد و سپیدار هستند (کلانی، ۱۳۹۷).
قریه‌های اوقول عبارت‌اند از سیاه بُومَک، خارزَرِی، نَوبازَک، قَرَه توپ، قلعه‌چَه، دِه پیتو، سُرخ بُوم، نَودَراز، سرخ قلعه، سَنگ قلعه، سَر سیخَک، نَو بَلدَرغان، سُرخ نَو، شِینیَه، نَو کیجَک، نَوگوساله‌گان، پای‌کیج، پامِ اَلتَرغان، کَردولَه، نَوجَو، قلعۀ قاسم‌بیگ، قَرخَک، حُسینَک، نَوآباد، اَوارَک، نوچُکرِی، سر چَبَل، خاکستر زرین، قلعۀ قاسم بیگ، خُشکیچَه، سیاه‌گِیرو، سَرماقولَک، نَوراه، بَددِه، کَنتَل‌تُو، غَرغَره‌گِی و قلعۀ حاجی یوسف.
رودخانه‌های متعدد و کوچک از کوه‌های سرب، سرخ بوم، خُشکیچَه و کوتل سبزگردن در دَهَن اَوْقُوْل به هم می‌رسند و رودخانۀ کرمان را تشکیل می‌دهند. این رودخانه به سمت ولسوالی لعل جریان می‌یابد و با آب سرجنگل و ایماق در ولایت غور یکجا شده و رود چَغچَران را می‌سازد و سر انجام به رود هریرود سرازیر می‌شود (همان). رودخانۀ دهن قلعه‌چه و ناوۀ سرخ بوم؛ رودخانۀ ناوۀ پام ا َلْتَرغُو (الترغان)، خُشکیچَه و دشت کج و رودخانۀ دهن سیابومَک و کوتل غوگردان سه رودخانۀ مهم اوقول اند.
در اوقول چهار گذرگاه وجود دارد. گذرگاه صَدبَرگ حد فاصل یکه‌اُولَنگ و اوقول است که در شمال شرق این منطقه قرار گرفته است و با عبور از یکه‌اُولَنگ به مرکز بامیان می‌رسد. گذرگاه تَربُلاق – اوقول در جنوب این منطقه واقع شده است. گذرگاه جنوبی در دهن خارقول به دو شاخه تقسیم می‌شود. یک شاخۀ آن به سمت اَشتَرلَی و شاخۀ دیگر به سمت پنجاب ادامه می‌یابد. گذرگاه سوم از کوتل تَلخَک لعل و سیابومَک و گذرگاه چهارم از شورقول سرجنگل با عبور از کوتل نَوراه و بَددِه به آب قول می‌رسد (حلیمی، ۱۳۹۷).
در قریه‌های اوقول حسینیه‌های متعدد وجود دارد. مکاتب آن عبارت‌اند از لیسۀ مختلط سرخ بوم، متوسطۀ پام الترغان و ابتداییۀ دهن سنگ قلعه و شنیه.
محمدعظیم بیگ سه‌پای شارستان بعد از شکست در برابر نیروی امیر عبدالرحمان در گیزَوْ، به منطقۀ چقماق عقب‌نشینی کرد (کاتب، ۱۳۹۳، ج ۳، ب ۱: ۹۹۲). سپس از تمام میران هزاره دعوت کرد تا در برابر سپاه امیر کابل به‌پا خیزند و او را یاری دهند. بر اساس درخواست این میر مقتدر هزاره‌جات، در اوایل ماه اسد ۱۲۷۱ ش جلسۀ عمومی میان سران هزاره در ولسوالی کرمان برگزار شد که به «جرگۀ اوقول» معروف است. این نشست موجب خیزش عمومی هزاره‌جات در برابر امیر کابل شد (تیمورخانوف، ۱۳۷۲: ۲۰۱).
انتخاب اوقول به عنوان محل نشست، به علت حد وسط قرار گرفتن آن نسبت به مناطق ورس، پَنْجَوْ، یکه‌اُولَنگ، اشترلی، لعل و سرجنگل بود. بر اساس گزارش فیض‌محمد کاتب، در این نشست ۳۵ نفر از سران هزاره شرکت داشتند (کاتب، ۱۳۹۳، ج ۳، ب ۱: ۹۹۲).
هدف از نشست اوقول بررسی استراتژی جنگ در مقابل عبدالرحمان بود. آنان تصمیم نهایی را در پشت قرآن نوشتند؛ پای آن را مهر زدند و برای ساماندهی نیروهایشان به مناطق خویش برگشتند. بعد از پایان نشست اوقول، جنگ شروع شد. میران دای‌کندی باقر بیگ، محمدرضا بیگ و محمدجان بیگ نیز به مخالفان پیوستند. کارمندان دولت از تمام مناطق هزاره‌جات به سمت کابل فرار کردند (تیمورخانوف، ۱۳۷۲: ۲۰۱). امیر کابل از نشست اوقول اطلاع یافته بود (پولادی، ۱۳۸۱: ۳۲۳) ازاین‌رو، بلافاصله فرمانی را به نام سران نشست اوقول صادر کرد و آنان را به کابل طلبید (کاتب، ۱۳۹۳، ج ۳، ب ۱: ۹۹۳).
قبل از عملی شدن اهداف جرگۀ اوقول، فردی به نام سید اکبر شاه فرزند سیدحسن که از ابتدای مأموریت سردار عبدالقدوس خان برای تصرف هزاره‌جات به عنوان منشی او کار می‌کرد و در این جرگه حضور داشت، تصمیم‌های این نشست را فاش ساخت. او محتوای این نشست را به سپهسالار غلام‌حیدر خان چرخی رساند که از ترکستان عازم یکه‌اُولَنگ بود. سپهسالار طی نامه‌ای مضمون گزارش را به امیر در کابل فرستاد. سید اکبر شاه برای اینکه گزارش او مورد تأیید امیر کابل قرار بگیرد، با ایجاد خوف و بیم سران نشست اوقول را از رفتن به کابل بازداشت (حیدری، ۱۳۹۱، ج ۳: ۱۹۱).
محمدامیر بیگ ایلخانی که بر اساس نشست اوقول، فرماندهی نیروی بامیان و آغربات را به عهده داشت (همان: ۱۹۲) با ۸۰۰۰ نیروی سواره و پیاده در کوتل آغربات اردو زد و مسیر سپهسالار غلام‌حیدر خان چرخی را بست (ریاضی هروی، ۱۳۲۶: ۲۵۰). همچنین نیروهای زیر فرمان ایلخانی با نیروهای تحت فرمان کرنیل محمدعمر خان در بامیان وارد جنگ شدند (کاتب، ۱۳۹۳، ج ۳، ب ۱: ۹۹۴؛ پولادی، ۱۳۸۱: ۳۲۴). این جنگ تعدادی کشته و زخمی بر جا گذاشت.
میرزا حسین، عوض علی معروف به عوض آخند و احمدحسین از طایفۀ بهسود، موسی خان از پام اَلتَرغان و حسن پادشاه از طایفۀ باتورَک (کرمانی، ۱۳۹۸) ناصر خان معروف به عَینَک از طایفۀ بابُوجی، سید ناصر خُشکِیچَه و محمدعیسی از افراد مشهور این منطقه‌اند. محمدداد اوقول از عالمان دین و آقابزرگ کرمانی و محمدحسین رئیس، از دیگر شخصیت‌های اوقول‌اند (کلانی، ۱۳۹۷).
منابع: پولادی، حسن. (۱۳۸۱). هزاره‌ها. ترجمۀ علی عالمی کرمانی. تهران: محمد ابراهیم شریعتی افغانستانی؛ تیمورخانوف، ل. (۱۳۷۲). تاریخ ملی هزاره. ترجمۀ عزیز طغیان. قم: اسماعیلیان؛ حلیمی، سلمان. (۱۳۹۷). مصاحبۀ حضوری حسن‌رضا فهیمی با سلمان حلیمی. مشهد. ۲ ثور ۱۳۹۷؛ حیدری، گلشاد. (۱۳۹۱). بامیان در دو سدۀ اخیر. جلد ۳. کابل: مرکز فرهنگی و اجتماعی سلام؛ ریاضی هروی، محمدیوسف. (۱۳۲۶). کلیات ریاضی. بی‌جا: بی‌نا؛ کاتب، فیض‌محمد. (۱۳۹۳). سراج‌التواریخ. جلد ۳، بخش ۱. تهران: عرفان؛ کرمانی، قربان‌علی. (۱۳۹۸) مصاحبۀ حضوری حسن رضا فهیمی با قربان‌علی کرمانی. کابل. ۲۰ قوس ۱۳۹۸. کلانی، احمد. (۱۳۹۷). مصاحبۀ حضوری حسن‌رضا فهیمی با احمد کلانی. مشهد. ۲۵ حمل ۱۳۹۷.
