منطقه‌ای در حدفاصل درۀ میدان و حصۀ اول بهسود
مؤلف: آمنه اخلاقی و حسن‌رضا فهیمی
جلد اول، ویراست دوم
منطقۀ اونی در انتهای غربی درۀ میدان و در فاصلۀ حصۀ اول بهسود و ولسوالی جَلرِیز قرار گرفته است و به لحاظ اداری جزء سرچشمه است. این ناوَه از شرق کوتَل اُونَی شروع می‌شود و به سمت درۀ میدان امتداد می‌یابد. اونی از شرق به درۀ میدان و سرچشمه، از غرب به ولسوالی حصۀ اول بهسود، از جنوب به دای‌میرداد و درۀ خرس‌خان و از شمال به قول خویش و سرخ و پارسا محدود می‌شود. این منطقه به طور تقریبی در طول جغرافیایی 682416 درجۀ شرقی و عرض جغرافیایی 342705 درجۀ شمالی واقع شده و حدود 3003 متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
اُونَی در اصطلاح مردم کابل به نی‌ا‌ی گفته می‌شود که یک سر آن به سرخانۀ چلیم و سر دیگر آن در داخل آب چلیم قرار دارد. اصل این کلمه «آب نی» بوده است و از آنجا که در گویش هزارگی واژۀ «آب» و «اَو» به «آو» و «اُو» تبدیل می‌شود، نام این منطقه در محاورات مردمی به «اُونی» و سپس به «اُنَی» تبدیل شده است. دلیل این نام‌گذاری، وجود دره‌ای باریک در جانب شرقی کوتل اونی است. این دره به صورت نی باریک و شبیه به اُنی چلیم است (المهدی، ۱۳۷۲: ۵). قریه‌ای در حصۀ اول بهسود و در غرب اونی به نام چلیم جای، معروف است که با این تسمیه هماهنگی دارد.
ساکنان این منطقه شیعه هستند. از جمعیت آن آمار دقیقی ارائه نشده است و به صورت تخمینی حدود ۳۵ هزار نفر گفته شده است (یزدانی، ۱۳۹۰، ج ۲: ۳۸۲). در اونی و توابع آن مانند سرچشمه و سیاخاک، طوایف زیادی زندگی می‌کنند. عادل بابا، تیموری، اسلام، حسینی، دَلْتِمُور، بیگ، ملنگ، ازبیگ، مشنکی، سبزعلی، احمد، معصوم، شاه قلندر و اسکندری برخی از طوایف اونی و سرچشمه‌اند (همان).
جو، گندم، کچالو، سیب و زردآلو از محصولات زراعی اونی است. ولی چون زمین‌های زراعی ساحۀ اونی اندک است و اکثر مردم فاقد زمین هستند، آنان به امور تجاری مشغول هستند (همان). مالکان بیشتر دکان‌های بازار سیاخاک را مردم اونی تشکیل می‌دهند. نزدیک بودن این منطقه به کابل سبب شده است تا ساکنان اونی قسمتی از محصولات زراعی خویش را در کابل به فروش برسانند (موسوی، ۱۳۹۶). برخی از آنان، برای تجارت و تبادل کالا به مناطق مرکزی هزاره‌جات چون یکه‌اولنگ، بهسود و پنجو کوچیده‌اند و به نام «سوداگر» یاد میشوند.
آب درۀ اونی از شرق به جلریز و درۀ میدان می‌ریزد و دریای کابل را تشکیل می‌دهد. این رودخانه بعد از طی ۷۰۰ کیلومتر مسافت، به دریای سند می‌رسد (لعلی، ۱۳۷۲: ۸۸). منطقۀ سرچشمه و پشتِ مزار در پایین درۀ اونی با چندین چشمۀ بزرگ، منبع دریای کابل است (نایل، ۱۳۹۷، ج ۲: ۲۱۴). چشمه‌های آب گرم این منطقه ترکیبات معدنی خاصی دارند (عظیمی، ۱۳۹۰: ۲۷۸).
چشمۀ نظرگاه در پشتِ مزار، محل زیست انواع آبزیان است. چشمۀ دیگری در کوتل اونی به نام چشمۀ جعفر طیار است که در کنار آن زیارتگاهی وجود دارد. آب این چشمه یک آسیاب را به گردش در می‌آورد (جاغوری، بی‌تا: ۱۳۶). رودخانۀ هیرمند از ارتفاعات غربی اونی و کوه بابا جاری می‌شود و به سمت بهسود جریان می‌یابد.
اونی قریه‌های متعدد دارد. سیاخاک، گرمَک، سَرچشمه، پُشتِ مزار، قلعۀ سبز، دَهَن‌دَربُوغَه، قلعۀ اسلم، قلعۀ کهنه، یُورْدْ، جَوقُول، لب دریا، چهار بُرجَه، قولِ غلام‌حسین، قولِ حسن، قولِ خدای‌داد و قلعۀ وزیر برخی از قریه‌های اونی هستند. فاصلۀ این قریه‌ها اندک است. فاصلۀ سرچشمه تا بازار سیاه‌خاک که در غرب آن قرار دارد، ۳ کیلومتر است. بازار سیاه‌خاک در پایین اونی است و محل تلاقی این دره، با درۀ خِرسْ‌خان (خِرسْخُو) است. از بازار سیاه‌خاک تا قلعۀ وزیر ۹ کیلومتر و تا پای کوتل اونی ۱۲ کیلومتر فاصله است.
قریۀ یُورْدْ در غرب کوتل اونی قرار دارد. فاصلۀ سرچشمه تا یورد ۲۳ کیلومتر و از یورد تا جوقول تقریباً ۹ کیلومتر است (نایل، ۱۳۹۷، ج ۲: ۲۱۴). قلعۀ سفید، قلعۀ ناتی، قلعۀ کریم، قلعۀ وزیر و قولِ غلام‌حسین حد فاصل بازار سیاه‌خاک و کوتل اونی هستند.
در درۀ اونی مدارس، مکاتب، مساجد و منابر متعدد وجود دارد. مدرسۀ علوم دینی ولی‌عصر و مدرسۀ علوم دینی الزهرا از مراکز فرهنگی و آموزشی آن هستند. مدرسۀ علوم دینی ولی‌عصر را در سال ۱۳۶۳ ش ضامن‌علی محقق و سید محمدحسین علوی تأسیس کردند (حسن‌زاده، ۱۳۹۰: ۳۳۴؛ لعلی، ۱۳۷۲: ۳۴۶). یک لیسه و یک مکتب ابتداییه نیز در درۀ اونی وجود دارد.
قنبرعلی مظلوم‌یار از فرماندهان مشهور حرکت اسلامی که بعداً به حزب وحدت پیوست، از همین منطقه است. او در سال ۱۳۷۷ ش به وسیلۀ گروه طالبان کشته شد و در سرچشمۀ اونی مدفون است (رسولی، ۱۳۹۶). ایوب شهریار، بسم‌الله نادری از دیگر اشخاص معروف این منطقه هستند. نیک‌محمد، گل‌احمد، میراحمد مشهور به بچه آتی، امین معذوری و ظاهر معلم ناطقی ولسوال حزب وحدت در سیاه‌خاک در سال ۱۳۷۷ ش نیز از بزرگان این منطقه‌اند (یزدانی، ۱۳۹۰، ج ۲: ۳۸۲؛ موسوی، ۱۳۹۶).
منابع: جاغوری، حیدرعلی. (بی‌تا). هزاره‌ها و هزاره‌جات باستان در آیینۀ تاریخ. بی‌جا: بی‌نا؛ حسن‌زاده، غ علی. (۱۳۹۰). آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعیان افغانستان. قم: دارالتفسیر؛ رسولی، ظریفه. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی حسن‌رضا فهیمی با ظریفه رسولی. ۲۴ حوت ۱۳۹۶؛ عظیمی، محمدعظیم. (۱۳۹۰). درآمدی بر جغرافیای طبیعی افغانستان. کابل: امیری؛ لعلی، علی‌داد. (۱۳۷۲). سیری در هزاره‌جات. قم: احسانی؛ موسوی، علی‌محمد. (۱۳۹۶). گفت‌و‌گوی تلفنی حسن‌رضا فهیمی با علی‌محمد موسوی. ۶ حوت ۱۳۹۶؛ المهدی، سید عبدالله. (۱۳۷۲). «موقعیت استراتیژیکی کوتل اونی سرچشمه». در هفته‌نامۀوحدت. پنجشنبه ۱۳ جوزا. ص ۵؛ نایل، حسین. (۱۳۵۸). مسائل هزاره. جلد ۱. چاپ‌نشده؛ نایل، حسین. (۱۳۹۷). مسائل هزاره. جلد ۲. چاپ اول. کابل: بنیاد اندیشه؛ یزدانی، حسین علی. (۱۳۹۰). پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها. جلد ۱ و ۲. چهارم. تهران: عرفان؛
 / Onay/){kind=link}