قریه‌ای در ولسوالی بلخاب ولایت سرپل
مؤلف: حسین رهیاب (بلخی)
جلد اول، ویراست دوم
ایل‌دراز قریه‌ای است در منطقۀ شاخ‌دار ولسوالی بلخاب ولایت سرپل که حدود ۲۲ کیلومتر با تَرْخُوج، مرکز بلخاب فاصله دارد. قریۀ ایل‌دَراز در سمت چپ رود کاشان است. این رود از یکه‌اُولَنگ منشعب شده و با عبور از درۀ شاخ‌دار به رود درۀ مزار بلخاب می‌ریزد. ایل‌دَراز از شمال با خُرماتخت، از جنوب با ییلاق بند دُم قریۀ تَخْشِی، از غرب با قریۀ باغچه خدایی و از شرق با ییلاق قریه‌های جِه و زَو بلخاب ارتباط دارد. ایل‌دَراز به مفهوم ایل طولانی است و شاید در اینجا به معنی ایلی باشد که در دره‌ای دراز ساکن شده است. هرچه باشد، نام ایل‌دَراز با ساکنان نخستین آن ارتباط دارد (رضوانی، غلام حیدر، ۱۳۹۶).
قریۀ ایل‌دَراز در دره‌ای به عرض حداکثر ۵۰۰ متر و طولش حدود ۶ کیلومتر است. در این دره دو قریه قرار دارد، یکی قریۀ باغچه خدایی که در قسمت ابتدا و پایین دره واقع است و دیگری قریۀ ایل‌دَراز که مرتفع‌تر از قسمت پایین است (همان).
ساکنان فعلی ایل‌دَراز شاید حدود پنج نسل است که در این قریه زندگی می‌کنند. در ایل‌دَراز آثار تاریخی و باستانی کشف نشده است، اما قبری نام «خواجه دربند» بین ده‌سرخک و تَهِی‌چهارمغز وجود دارد (همان).
ایل‌دَراز یکی از مناطقی است که احزاب ضد دولتی، بعد از خیزش مردم بلخاب علیه حکومت محلی در سال ۱۳۵۷ ش / ۱۹۷۹م در آن نفوذ کردند. در نتیجه در جنگ‌های داخلی بین احزاب، حدود ۱۰ تا ۱۵ نفر از مردم ایل‌دَراز، از جمله شخصی به نام عیسی واعظ نظری در سال ۱۳۵۸ ش کشته شدند (رضوانی، حبیب‌الله، ۱۳۹۶).
جمعیت ایل‌دَراز اکنون (۱۳۹۶ ش) ۱۶۰ خانوار است. حدود یک‌چهارم جمعیت منطقه مهاجر شده و در خارج از کشور و یا در شهرهای کابل و مزارشریف زندگی می‌کنند. مردم ایل‌دَراز همه هزاره‌اند. طوایف ساکن در ایل‌دَراز عبارت‌اند از قَیْماقْ‌سَر، کوچه‌ها، بابَه، نورَک، اسلام و بَدَل. احتمالاً مردم این منطقه اصالت بهسودی دارند (رضوانی، غلام حیدر، ۱۳۹۶).
زراعت در ایل‌دَراز، آبی و دیم است. گندم، جو، جواری، نخود، کنجد، شمشم، کچالو، هندو و شَخَلْ محصولات زراعی قریه است. گله‌های بزرگ گوسفند با استفاده از مراتع و ییلاقات، بخشی از عایدات مردم را تشکیل می‌دهند. باغداری رواج دارد، اما در مناطق بالادست قریه به علت سردی هوا برخی از محصولات به عمل نمی‌آید. انگور، سیب، زردآلو، شفتالو، لِکَک، چهارمغز، بادام، انگوزه، زیره، انواع میوه‌ها، قروت، روغن زرد، پوست حیوانات از محصولات ایل‌دَراز است (رضوانی، حبیب‌الله، ۱۳۹۶).
وجود برخی از درختان کوهی نشان می‌دهد در گذشته این مناطق جنگلزار بوده است. اکنون درختان کوهی بسیار کم است و فقط برخی درختان مثل گرچک، ارچه، سلبی /شلبی، چکه در منطقه وجود دارد. بَلْدَرْغُوْ، زیره، رَو، مُرغَمبِی، کَدوگَک از گیاهان دارویی و غیردارویی منطقه است. (رضوانی، غلام حیدر، ۱۳۹۶).
کلاه‌بافی، جوراب‌بافی، گل‌دوزی و برخی دیگر از هنرهای دستی در قریه رایج است (رضوانی، حبیب‌الله، ۱۳۹۶).
قبلاً حیوانات زیادی در مناطق کوهستانی ایل‌دَراز زندگی می‌کردند که در سال‌های اخیر به گرگ، آهو، روباه، شغال، تَولَی و برخی دیگر محدود شده است. انواع پرندگان هم در ایل‌دَراز زندگی می‌کنند که کَوْک‌زری مشهورترین آن‌هاست (رضوانی، غلام حیدر، ۱۳۹۶).
ایل‌دَراز یک تکیه‌خانه و چند مسجد کوچک دارد. جدیداً محمد‌امیر امیری دارالقرآنی در آنجا ساخته است که در بالای قریه (در حدود مرغ‌آواز) قرار دارد. ایل‌دَراز مکتبی دارد که حدود ۱۰ سال از ساخت آن می‌گذرد و حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ محصل دارد (رضوانی، حبیب‌الله، ۱۳۹۶).
شش چشمۀ بزرگ در قسمت بالای قریۀ ایل دراز است و چند چشمه در خود قریه که رود ایل‌دَراز را تشکیل می‌دهند. این رود حدود سه یا چهار آسیاب آب دارد و برقِ آبی ایل‌دَراز را هم تأمین می‌کند. ایل‌دَراز از طریق سرک خامه با مرکز بلخاب ارتباط دارد و از طریق قریۀ زُوَجْ به یکه‌اُولَنگ هم راه دارد (رضوانی، غلام حیدر، ۱۳۹۶).
ییلاقات ایل‌دَراز از قسمت شرق به قریه‌های جِه و زَو و از سمت جنوب به ییلاق تَخْشِی وصل می‌شود. در فاصلۀ بین ییلاق ایل‌دَراز و تَخْشِی منطقه‌ا‌ی به نام «بند دُم»، محل بسیار بزرگی است و از نقاط دیدنی ایل‌دَراز (رضوانی، حبیب‌الله، ۱۳۹۶).
مشاهیر قریه عبارت‌اند از حاج بند‌علی، حاج برات، حاج غلام‌حسین، برات کربلایی، دکتر فاضل، امیرعلی کربلایی، محمد‌نبی رضوانی، موسی هدایت، محمدعلی هدایت، ناظرحسین رضوانی و حبیب‌الله فاضل، خلیل کاشفی، احمد غلامی (رضوانی، غلام حیدر، ۱۳۹۶. رضوانی، حبیب‌الله، ۱۳۹۶).
منابع: رضوانی، حبیب‌الله. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با حبیب‌الله رضوانی. مشهد. پنج‌شنبه ۳۰ سنبله ۱۳۹۶؛ رضوانی غلام‌حیدر. (۱۳۹۶). مصاحبه اینترنتی حسین رهیاب با غلام‌حیدر رضوانی. مشهد. شنبه ۱۸ سنبله ۱۳۹۶.
