عیار و جوانمرد
مؤلف: محمدحسین فیاض
جلد اول، ویراست دوم
باتور و باتوربچه، به صورت صفت به معنای عیّار و جوانمرد است. گفته شده است که باتورها کسانی بوده‌اند که در بحران‌های محلی مختلف فعالیت داشته‌اند. به عنوان مثال از سال معروف به سال سَقَّوی و در زمان درگیری‌های کوچی‌ها با ده‌نشین‌ها می‌توان یادکرد (علی‌زاده، ۱۳۹۶).
ممکن است باتور از ریشۀ تور و تُورَه باشد. توره به معنای سنگر است. باتور یعنی سنگردار، جنگجو و شجاع. واژۀ باتور در بسیاری از زبان‌ها رایج است. در زبان روسی واژۀ «باتوری» کاربرد دارد (محمدی شاری، ۱۳۹۶).
به نظر محمدعیسی غرجستانی، باتور همان بهادر است که در محاورات مردم تبدیل به باتور شده است. صفت بهادر دربارۀ قهرمانیِ خان‌های چنگیزخان در تاریخ ذکر شده و همچنین نام سردستۀ شجاعان طایفه بوده است (غرجستانی، ۱۹۸۹: ۱۵۳). «بهادر» در لغت‌نامۀ دهخدا، به معنای شجاع، آزموده در جنگ، متهور و سخت دلاور آمده است (دهخدا: «بهادر»). عیّار در فرهنگ فارسی عمید، به معنای زرنگ، چالاک، تردست، جوانمرد و حامی ضعفا ذکر شده است (عمید: «عیار»). به باور عباس دلجو، واژه باتور ترکی است و در گویش‌های مختلف ترکی کنونی به صورت باتور، باتِر، ماتور (جغتایی، قرقیزی، قزاق، قازان و باشقیر)، پاتِّر (چوواشی)، پِتیر و مِتّیر (آلتایی) استعمال می‌شوند. بعداً به عنوان وام واژه در زبان فارسی به صورت تحریف شده «بهادر» جاسازی شده است (دلجو، 1398). همچنین نویسندۀ دیگری نوشته‌است: واژه ترکی، باتور یا باغاتور از زبان ترکی به زبان مغولی و از مغولی به فارسی راه یافته به معنای پهلوان، دلیر و جوانمرد است (موسوی، 1384، 70). گفتنی است که تور به معنی کار شگفت و بزرگ در محاورات مردم هزاره به کار می‌رود. به کسی که به خیال خودش مدعی انجام کار شگفتی است و دیگران قبولش ندارند، می‌گویند: «هیچ توری نکرده‌ای» یا تو چه «توری کرده‌ای» (مظفری، ۱۳۹۸).
در تاریخِ هزاره نیز کسان زیادی بوده‌اند که یا خود نام باتور را داشته‌اند و یا گاهی به صفت باتور یاد شده‌اند. باتور، یکی از شاخه‌های طوایف اَلْمَیْتُو و یکی از شاخه‌های طایفۀ بهسود و از فرزندان دای‌دهقان بوده است. قبر باتور در سپیدآب بُرجِگَی زیارتگاه است و از این شخص، تیرۀ بزرگی به نام باتور به وجود آمده است. همچنین باتور نام منطقه‌ای در ولسوالی ناهور است (غرجستانی، ۱۳۶۶: ۶۴). در ولسوالی مالستان نیز باتور، فرزند میرآدینه پدر ساکنان قریه‌های آبدانَه و قُول‌آدم است (افضلی، ۱۳۹۶).
اسحاق برگِد در جاغوری، شیخ باقر خان در مالستان، سید احمد در باغچار، فقیر بچه در لعل و مانند آن‌ها باتور بودند. اسحاق برگِد در عیّاری، دلاوری و جنگ‌جویی، شهرتی فراتر از منطقۀ خود داشت. باقر خان مالستانی هم پس از تهاجم پشتون‌های ملّاخیل به مالستان در سال سقّوی، گروهی از عیاران را تشکیل داد و به شیخ‌میر و باتور شهرت یافت (علی‌زاده، ۱۳۹۶). سید احمد در قریۀ باغچار بعد از جنگ در برابر مهاجمان پشتون سرانجام کشته شد (مظفری، ۱۳۹۶). فقیربچه در لعل که در حرمان و فقر زندگی می‌کرد در برابر هجوم کوچی‌ها به مناطق هزاره‌جات ایستادگی کرد. او زمانی که کوچی‌ها از مردم منطقۀ سرجنگل به زور «سرخک حلوای هزارگی» می‌خواستند به مقابلۀ آنان برخاست و سردستۀ آنان به نام «تره‌کی خان» را کشت و به زندان افتاد و در دورۀ ظاهرشاه سال‌های زیادی را در زندان به سر برد (اعتمادی، ۱۳۹۸).
معمولاً مخته‌های مشهور هزاره هرکدام در مرگ یکی از این باتورها، مانند گل‌مامد، غلام نبی، تاجی خو و مامدنبی سروده شده است (محمدی شاری، ۱۳۹۶).
منابع: اعتمادی، جان‌علی. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری زهرا حسین‌زاده با جان‌علی اعتمادی. ۲۹ سرطان ۱۳۹۸؛ افضلی، علی‌مدد. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با علی‌مدد افضلی. ۷ قوس ۱۳۹۶؛ دلجو، عباس. (۱۳۹۸). «یادداشت عباس دلجو بر مدخل باتور». ارسال‌شده به دفتر دانشنامه. ۲۸ دلو ۱۳۹۸؛ دهخدا، علی اکبر. (۱۳۹۶). سایت واژه‌یاب. www.vajehyab.com؛ علی‌زاده مالستانی، عزیزالله. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با عزیزالله علی‌زاده مالستانی. ۱۵ اسد ۱۳۹۶؛ غرجستانی، محمدعیسی. (۱۳۶۶). تاریخ نوین هزاره‌جات. کویته: شورای فرهنگی اسلامی افغانستان؛ غرجستانی، محمدعیسی. (۱۹۸۹). هزاره‌ها و هزارستان. کویته: شورای فرهنگی اسلامی افغانستان؛ محمدی شاری، شوکت‌علی. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با شوکت‌علی محمدی. ۳ دلو ۱۳۹۶؛ مظفری، سید ابوطالب. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با سید ابوطالب مظفری. ۱۲ قوس ۱۳۹۶؛ مظفری، ابوطالب. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری زهرا حسین‌زاده با ابوطالب مظفری. ۲۸ میزان ۱۳۹۸؛ موسوی، مصطفی. (1384). «واژگان ترکی و مغولی تاریخ جهانگشای جوینی». آئینه میراث. پاییز و زمستان 1384 شمارۀ 30 و 3۱. صص ۵۷ تا ۸۹.
