دره و منطقه‌ای در غرب شهر بامیان
مؤلف: عبدالعلیم برهانی
جلد اول، ویراست دوم
باریکی دره و منطقه‌ای در ۱۴ کیلومتری غرب شهر بامیان است. باریکی از شرق به تنگی غارک سرخ‌در، از غرب به شیدان / شهیدان، از شمال به درۀ سبزک و بخش‌هایی از اَچَه‌قول مانند قلات و خشک‌دره، از جنوب به دشت کاریز و دامنه‌های سیاه‌پیتو متصل است. طول درۀ باریکی حدود ۷ تا ۸ کیلومتر است که از تنگی‌غارک آغاز می‌شود و تا قریۀ نَوخُوشی در دامنۀ شیدان ادامه می‌یابد (حسینی، 1398؛ هاشمی، 1398؛ عبدالواحد، 1398) شاهراه بامیان _ یکهاولنگ و هزاره‌جات از این دره عبور می‌کند. این شاهراه تا سال 1386 ش به صورت خامه بود و در این سال یک شرکت کوریایی آن را پخته‌کاری و آسفالت کرد.
درۀ باریکی در امتداد درۀ خواجَه‌عَلی واقع شده است که متصل به قریۀ سرخ‌در در مرکز بامیان است. دلیل نام‌گذاری این منطقه به باریکی، کم‌عرض‌بودن و باریک‌بودن دره عنوان شده است. برخلاف طول دره که تا ۸ کیلومتر می‌رسد، عرض آن بسیار کم است؛ به طوری که در برخی قسمت‌ها به کمتر از ۲۰۰ متر می‌رسد. عمق درۀ باریکی نیز متفاوت است. قسمت‌های بالایی دره به سمت شیدان ارتفاعش کم می‌شود و قسمت‌های پایین دره به سوی مرکز بامیان ارتفاعش بیشتر است (حسینی، 1398؛ علوی 1398؛ هاشمی 1398).
باریکی در زمستان سرد و برف‌گیر است، اما در بهار و تابستان سرسبز است و آب‌وهوایی مطبوع دارد. رشد گل‌ها و گیاهان مختلف و چمن در کنار جاده و دو سمت دریاچۀ باریکی فضای دره را برای مسافرانی که از این دره به سمت بامیان و دیگر مناطق تردد می‌کنند، چشم‌نواز و دل‌پذیر ساخته است.
باریکی به لحاظ اداری از توابع منطقۀ شیدان است و قریه‌های سَفِیدَک، نِیشَهر / نَی‌شَهر، کَدَلَک (بالا و پایین)، مِیرَنجِی، قَلات، نَوِقاضی، وُرُجَک (وُر جغد)، دُم‌دَره و خُشک‌درۀ (حاجی یوسف) را شامل می‌شود (حسینی، 1398؛ علوی 1398؛ هاشمی 1398؛ عبدالواحد، 1398).
بر اساس لیست شورای انکشافی باریکی، این منطقه 140 خانواده جمعیت دارد که همه شیعه‌اند و اغلب سادات (حسینی، 1398؛ موسوی، 1398). حدود 30 تا 40 خانواده از اهالی باریکی به ایران، مرکز بامیان و سایر ولایات کشور مهاجرت کرده‌اند (علوی، ۱۳۹۸). به گفتۀ برخی اهالی، سادات باریکی خودشان را از نسل سید میر حسین، فرزند بزرگ میر سید علی یخ‌سوز می‌دانند. میر سید علی یخ‌سوز در قرن نهم هجری به بامیان آمده است و مزارش در مرکز بامیان و نزدیک مجسمه‌های بودا قرار دارد (حسینی، 1398؛ هاشمی 1398). برخی اهالی معتقدند که زمین‌های باریکی را نیز سید میرحسین از مردم لادوی شیدان خریده است (حسینی، 1398). ساکنان باریکی بیشتر از سادات هستند، آنان شامل سه تول هستند که از آن‌ها به تول قنبر، تول حیدر و تول کاظم یاد می‌شود. تعداد ۹ خانواده از تول‌باغر شهیدان و یک خانواده از بهسود نیز در باریکی ملک خریدند و از سال 1385 ش در باریکی ساکن شدند (سعادت، 1398؛ حسینی، 1398؛ علوی، 1398؛ موسوی، ۱۳۹۸).
باریکی منابع مختلف آبی دارد. بخشی از آب باریکی از دریاچه‌ای تأمین می‌شود که از دامنه‌های کوه‌بابا در قریه‌های لادُو و دَروازۀ شیدان سرچشمه گرفته است و با عبور از منطقۀ شیدان به باریکی می‌رسد. این دریاچه در دوراهی اَغربات و سیغان با دریاچۀ سبزگ یکجا می‌شود و سپس به دریای اصلی در مرکز بامیان وصل می‌شود. در کنار این دریاچه چندین چشمه نیز در طول درۀ باریکی قرار دارند که آب مصرفی مردم و زراعت اهالی باریکی را تأمین می‌کنند. در این میان، چشمۀ قریۀ وُرُجک که در کنار شاهراه بامیان _ یکهاولنگ قرار گرفته است و دو چشمۀ آب تنگی‌سفیدک و چشمۀ آب گرم نیز منبع مهم و تأمین‌کنندۀ آب اهالی باریکی است، به ویژه در فصل تابستان و سال‌های کم‌آبی که آب دریاچۀ شیدان خشک می‌شود. دریاچه و چشمه‌های باریکی محل رشد و پرورش گونه‌های مختلف ماهی، از جمله خال‌ماهی و شیر ماهی است (حسینی، 1398؛ علوی 1398؛ هاشمی 1398؛ عبدالواحد، 1398).
اقتصاد اهالی باریکی از طریق زراعت و مال‌داری تأمین می‌شود. زراعت در باریکی به دو صورت آبی و للمی است. زمین‌های آبی باریکی حدود ۵۰۰ جریب است که سند ۱۴٫۵ خروار (8120 کیلو) مالیه‌دهی به دولت دارند (حسینی، ۱۳۹۸). محصولات باریکی شامل جو، گندم، مُوشنگ، باقلی، نخود، لوبیا، عدس و کچالو می‌شود. در باریکی درختان بی‌میوه شامل چنار و بید و درختان میوه‌دار شامل سیب و زردآلو است. در سال‌های اخیر درخت بادام و ناک و شفتالو نیز در باریکی میوه داده است (حسینی، 1398؛ علوی 1398؛ هاشمی 1398).
کوه‌ها و تپه‌های باریکی محل رشد و نمو گیاهانی از جمله گَندَه‌بغل، بُزباش، جُوان بادیان، گرم‌دارو و اِسپَند است که مردم محل از آن‌ها به عنوان دارو استفاده می‌کنند (حسینی، 1398).
بخش مهمی از اقتصاد اهالی باریکی از طریق مال‌داری و پرورش حیوانات و محصولات تولیدی این حیوانات تأمین می‌شود. پس از سقوط بامیان در دو مرحله به دست طالبان در سال 1377 ش / 1998 م و 1378 ش /1999 م اهالی باریکی مهاجر شدند و مانند سایر مردم بامیان و شیدان خانه‌هایشان به آتش کشیده شد و اموال و دارایی‌های آن‌ها ازجمله حیوانات و مواشی به غارت رفت. اما پس از سقوط طالبان در سال 1380 ش / 2001 م با بازگشت مردم به خانه‌هایشان مال‌داری دوباره رونق یافته است. به دلیل نزدیک بودن این دره با بازار بامیان، تعدادی از اهالی به شغل‌های مختلف در بازار روی آورده‌اند (موسوی، 1398).
در دامنۀ باریکی معدن سنگ‌های مرمر و گرانیت وجود دارد. بخشی از سنگ‌های ساختمانی شهر بامیان از این دره تهیه می‌شود و تعدادی از اهالی باریکی در این بخش مشغول به کار هستند.
برق اهالی باریکی از طریق سولرهای آفتابی تأمین می‌شود که در سال 1384 ش شورای انکشافی باریکی خریده است (موسوی، 1398؛ سعادت، ۱۳۹۸).
در باریکی شش باب حسینیه و دو باب مسجد وجود دارد. یک باب کتابخانه به نام «محمدرسول‌الله» نیز فعالیت دارد.
در باریکی یک برج دیده‌بانی قدیمی و تاریخی وجود دارد. این برج بر فراز تپه‌ای در کنار شاهراه بامیان _ یکهاولنگ و حد فاصل قریۀ قلات و نوقاضی قرار دارد. مردم به این برج «کوشه کافری» می‌گویند (علوی، ۱۳۹۸). پیشینۀ تاریخی این برج روشن نیست، اما برخی اهالی معتقدند که به دورۀ کوشانی‌ها در بامیان می‌رسد (هاشمی، ۱۳۹۸؛ موسوی، ۱۳۹۸). یک سنگ‌نوشتۀ قدیمی دیگر نیز به نام «سنگ میرشریف» در باریکی وجود دارد (حسینی، ۱۳۹۸).
باریکی یک باب مکتب متوسطه دارد که در سال 1381 ش ساخته شده است. زمین این مکتب را سید علی‌جان حسینی وقف کرده است (حسینی، ۱۳۹۸).
باریکی به لحاظ جغرافیای سیاسی نیز یک درۀ مهم و استراتژیک محسوب می‌شود. این دره در واقع دروازۀ ورود و خروج مرکز بامیان است و به دلیل تنگی و محصور بودن آن از دو سمت به کوه‌ها و تپه‌های اطراف دره، از موقعیت مهم نظامی برخوردار است. در چهل سال اخیر باریکی شاهد حوادث مختلف نظامی بوده است. در تاریخ ۲۹ دلو ۱۳۵۸ ش، 40 نفر از اعضای گروه‌های مخالف در یکهاولنگ در حرکت به سوی مرکز بامیان با محاصرۀ نیروهای دولتی کشته شدند (عرفانی، 1368: 146 و 147). مزار این کشته‌شدگان اکنون در پای کوتل «شهیدان»، در کنار شاهراه بامیان ـ یکهاولنگ قرار دارد.
در سال 1378 ش گروه طالبان در دو مرحله از سوی نیروهای حزب وحدت اسلامی افغانستان در این دره کمین زده شدند و ۱۵ نفر از طالبان کشته شدند (شهیدانی، 1398؛ موسوی، ۱۳۹۸). تعدادی از اهالی باریکی نیز در حوادث مختلف سیاسی و نظامی کشته شدند، ازجمله سید شمس‌الدین بیانی از علمای دینی محل و حاجی سخی‌داد متنفذ قومی در 12 ثور 1358 ش و دوره حکومت حفیظ‌الله امین اسیر شدند (مبارز، ۱۳۹۶: 27).
چهره‌های مشهور باریکی عبارت‌اند از: سید شمس‌الدین بیانی و محمدحسن مبلغ از علمای دینی سابق؛ سید نعمت‌الله جوادی، سید علی‌جان حسینی و سید ابوالقاسم (علمای دینی فعلی)؛ سید اسدالله علوی از فرماندهان جهادی؛ سید عبدالعلی زوار، سید عباس کربلایی، شاه غلام‌حسن، حاجی امیر حسین، حاجی عبدالحسین، حاجی علی‌احمد، محمدحیدر و سید حاجی شاه‌یوسف از موسفیدان باریکی و محمدعلی کربلایی، محمدحیدر، محمدعلی شاه، حاجی حسن، حاجی سید ظاهر، حاجی میرزا حسن، حاجی سید امیر، سید هادی موسوی (حسینی، ۱۳۹۸؛ هاشمی، ۱۳۹۸؛ علوی، ۱۳۹۸؛ سعادت، ۱۳۹۸).
منابع: حسینی، سید علی‌جان. (۱۳۹۸). مصاحبۀ تلفنی و اینترنتی عبدالعلیم برهانی با سید علی‌جان حسینی. ۳۰ دلو ۱۳۹۸؛ سعادت، سید سرور. (۱۳۹۸). مصاحبۀ تلفنی و اینترنتی عبدالعلیم برهانی با سید سرور سعادت. ۲۸ و ۳۰ دلو ۱۳۹۸؛ شهیدانی، عبدالرحمان. (۱۳۹۸). مصاحبۀ تلفنی و اینترنتی عبدالعلیم برهانی با عبدالرحمان شهیدانی. ۲۹ دلو ۱۳۹۸؛ عبدالواحد. (۱۳۹۸). «متن ارسال‌شده به عبدالعلیم برهانی». ۲۸ دلو ۱۳۹۸؛ عرفانی، قربان‌علی. (1368). تحولات سیاسی اجتماعی بامیان. تهران: اطلاعات؛ علوی، سید اسدالله. (۱۳۹۸). مصاحبۀ تلفنی عبدالعلیم برهانی با سید اسدالله علوی. ۲۸ عقرب ۱۳۹۸؛ مبارز، سید عبدالعزیز. (1396). گزارش ناتمام؛ ناگفته‌هایی از جهاد مردم بامیان. کابل: سعید؛ موسوی، سید هادی. (۱۳۹۸). مصاحبۀ تلفنی و اینترنتی عبدالعلیم برهانی با سید هادی موسوی. ۲۸ دلو ۱۳۹۸؛ هاشمی، سید علی‌شاه. (۱۳۹۸). «متن ارسال‌شده به عبدالعلیم برهانی». ۲۸ دلو ۱۳۹۸.
