قریه‌ای در ولسوالی پل‌حصارِ اندراب
مؤلف: محمدحسین فیاض
جلد اول، ویراست دوم
قریۀ بایان/ بایک در قسمت جنوب ولسوالی پل‌حصار اندراب ولایت بغلان قرار دارد. این قریه هرچند با ولسوالی ده‌صلاح اندراب ۳ کیلومتر و با ولسوالی پل‌حصار ۹ کیلومتر فاصله دارد، به ولسوالی پل‌حصار مربوط است. بایان در کنار رود پرآب نوبهار واقع شده است که در نقشۀ جغرافیایی به نام دریای اندراب معروف است.
این قریه از شرق به قریۀ میرهزارخیل، از غرب به قریۀ خواجه‌قلات و لیسۀ نوبهار، از شمال به قریۀ میرهزارخیل و از جنوب به رودخانۀ نوبهار محدود می‌شود. در این قریه حدود ۱۵۰ خانوار زندگی می‌کنند. دربارۀ دلیل نام‌گذاری این قریه گفته شده است که بایان از نام بای‌محمد، جد بزرگ مردمان این منطقه گرفته شده‌است. بای‌محمد از نبیره‌های سبزمحمد بوده است که از جنوب کشور به شمال رانده شده و در اندراب مسکن اختیار کرده بود. او در ابتدا در ناحیۀ کوهستانی «دشت غَرَو» و بعد در قریه‌های کَتَّه‌سَنگ و چراخیل ساکن شده و به شغل مال‌داری خود ادامه داده است.
مردم قریۀ بایان زیرمجموعۀ شاخۀ دهله‌اند و سلسلۀ تباری‌شان به طایفۀ دای‌میرک می‌رسد. اما بنا بر روابط خویشاوندی بسیار با تاجیک‌ها، هویت تباری‌شان مختلط شده است و افراد کنونی این قریه کمتر خود را هزاره می‌دانند. بایک‌ها از لحاظ مذهبی حنفی هستند. رجب‌محمد و برات‌محمد از نواده‌های بای‌محمد و از جمله بزرگان این شاخه با خرید زمین در منطقۀ نوبهار به این منطقه کوچیده‌اند و اکنون این مردم در دامنۀ شمال‌غربی قریۀ بزرگ نوبهار و در شمال قریه میرهزارخیل زندگی می‌کنند. گفته می‌شود که بایک‌ها اولین شاخه از دهله سبزی بوده‌اند که به نوبهار کوچیده‌اند. بعد با تشویق این خانواده، شاخه‌های دیگر طایفۀ دهله که در نقاط کوهستانی و دور‌دست ولسوالی پل‌حصار ساکن بودند، به درۀ نوبهار سرازیر شده و باخرید زمین از میران نوبهار، در قریه‌های مختلف و در کنار هم سکونت گزیده‌اند و تا امروز در آن محلات زندگی می‌کنند. البته رودخانۀ نوبهار، افزون بر مزایای زیاد، به دلیل آب‌خیزی‌های موسمی، تعدادی از خانه‌های مسکونی و زمین‌های زراعتی را تخریب کرده‌است؛ چنان‌که چندین خانواده، خانه‌هایشان را ترک کرده و در منطقۀ چمن نوبهار مهاجر شده‌اند؛ امری که باعث پراکندگی ساکنان آن شده‌است.
در این قریه، مکتب وجود ندارد و فرزندان اهالی در لیسۀ نوبهار درس می‌خوانند. چند تن از معلمان و ملازمان مکتب نوبهار نیز از قریۀ بایان هستند. مردم این قریه در مسجد جامع قریۀ میرهزارخیل نماز می‌گزارند که به شکل اساسی با مناره‌ای بلند ساخته شده است. این مسجد در جنوب قریۀ بایان قرار دارد. مردم این محل به زراعت مشغول‌اند و زمین‌هایشان اغلب لَلمی است.
در وسط قریۀ بایان، زیارتی با پیشینۀ تاریخی وجود داشته است که هیچ یک از بزرگان قریۀ بایان، تاریخ این زیارت را به یاد ندارند. برخی می‌گویند از این زیارت بعضی از آثار رسامی یافت شده است. این زیارت در کنار رودخانۀ نوبهار قرار دارد و به اثر آب‌خیزی در فصل تابستان تخریب شده است. برخی‌ها این زیارت را یکی از مقبره‌های تپۀ تاریخی توپخانه می‌دانند که در این قریه قرار دارد. تپۀ توپخانه، تپه‌ای دایره‌ای است که ظاهراً یکی از بناهای بوداییان بوده است و همراه با نام نوبهار (ناواویهارا) یادآور آیین بودایی در این منطقه است.
در گذشته زنان بعضی از صنایع بافندگی را در این منطقه ترویج می‌کردند، مانند نمدسازی، گلیم‌بافی، دسترخوان‌بافی و دیگر صنایع دستی که اکنون در حال نابودی است. چهره‌های مشهور قریه عبارت‌اند از فقیرمحمد، گل‌محمد، عاشورمحمد، رجب‌محمد، برات‌محمد، عبدالرحیم خان و ابراهیم خان.
منبع: طغیان ساکایی، یونس. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با یونس طغیان ساکایی. ۱۴ حوت ۱۳۹۶.
