نشست بررسی و نقد دانشنامۀ هزاره در تورنتو؛ چالش‌های دانشنامه‌نویسی در افغانستان

در 18 جون 2023 میلادی / ۲۸ جوزای ۱۴۰۲ خورشیدی نشست نقد و بررسی دانشنامۀ هزاره در شهر تورنتو کانادا برگزار شد. در این نشست بر ضرورت ادامۀ تدوین دانشنامۀ هزاره تأکید شد. شرکت‌کنندگان نشست به بررسی چالش‌ها در مسیر دانشنامه‌نویسی در افغانستان پرداختند و بر اهمیت موضوع هویت در تدوین دانشنامۀ اقوام افغانستان تأکید کردند. همچنین اشاره شد دانشنامۀ هزاره ضرورتی برای نسل امروز و فردای جامعه در داخل و بیرون از افغانستان است. این محفل که با شرکت و استقبال شمار زیادی از فرهنگیان و تحصیل‌کردگان مقیم کانادا برگزار شد.
دکتر طاهر شاران، استاد دانشگاه در تورنتو و یکی از اعضای مؤسسان دانشنامۀ هزاره در آغاز این نشست گزارش مختصری از کارنامۀ بنیاد دانشنامه را ارائه کرد و اشاره کرد شکل‌گیری بنیاد دانشنامۀ هزاره به سال‌ها پیش باز می‌گردد، او گفت: «اولین بحث‌ها در میان جمعی از اهالی قلم در کابل برای ضرورت تدوین دانشنامه به سال 2010 باز می‌گردد و در سال 2012 عملاً فعالیت‌های مقدماتی برای پایه‌گذاری اساس تدوین دانشنامۀ هزاره آغاز شد».

آقای شاران اظهار داشت اولین چالش دانشنامۀ هزاره را چالش مالی تشکیل می‌داد. به گفتۀ وی سؤال اساسی این بود: «چطور می‌توانیم حداقل تأمین مالی را فراهم کنیم تا کار دانشنامه متوقف نشود؟». وی در ادامه اشاره کرد کمک مالی علاقه‌مندان به دانشنامه از استرالیا و چند کشور دیگر برای آغاز کار دانشنامۀ هزاره بسیار اساسی بود که اسامی‌شان در مقدمۀ ویراست اول و دوم جلد نخست دانشنامه درج شده است.
دکتر شاران همچنین به نقدهای جلد نخست دانشنامه اشاره کرد و افزود این نقدها انرژی تازه‌ای به دست‌اندرکاران دانشنامه بخشید و عزم آن‌ها را برای دوام کارشان راسخ‌تر ساخت؛ زیرا مشاهده می‌شد که چطور جامعه آن را خوانده و از ابعاد مختلف نقد و بررسی کرده‌اند. به نظر آقای شاران نقد و خوانش گستردۀ دانشنامه از سوی طیف‌های مختلف نشان‌دهندۀ اهمیت و جایگاه این کتاب در جامعه است و بعد از نقدهای جلد نخست، تغییرات مهمی در ساختار دانشنامه، اعضای هیئت علمی، اداری و همکاران دانشنامه ایجاد شد و ما شاهد توسعۀ بخش‌های مختلف سازمان علمی و اداری بنیاد دانشنامه هستیم.

داکتر طاهر شاران: نقدهای جلد اول به دست‌اندرکاران دانشنامه انرژیِ تازه بخشید تا راسخ‌تر برای دوام کار گام بردارند.

حسن رضایی، استاد پیشین دانشگاه در کابل و عضو شورای علمی دانشنامۀ هزاره سخنانی با عنوان «دانشنامۀ هزاره، چالش-ها و چشم‌اندازها» ارائه کرد. او با اشاره به تجربۀ ضعیف دانشنامه‌نویسی در کشور، منطقه و بخصوص در زمینۀ تدوین یک دانشنامه قومی که شناخت علمی یک قوم در آن موضوع اصلی را تشکیل می‌دهد، گفت دو چالش مهم فرا روی دانشنامۀ هزاره بود که عبارت بود از «چالش منابع علمی و روش‌‌شناسی این منابع». به گفتۀ آقای رضایی، کنترل داوری‌های ارزشی و احساسی که باید سرلوحه هر کار علمی باشد، یکی از اولین دغدغه‌های شورای علمی دانشنامه را تشکیل می‌داد. به نظر وی آن دسته از منابع داخلی که در فضای احساسی چهل سال جنگ افغانستان تدوین شده‌اند، مشحون از این گونه ارزش‌داوری‌ها و احساسات هستند که برای جلوگیری از راهیابی احساسات و پیش‌داوری‌های غیرعلمی، «شیوه‌نامۀ اصول نگارش» تدوین و در اختیار مؤلفان قرار گرفت تا مطابق با معیارهای در نظر گرفته شده در آن به نگارش مقالات دانشنامه بپردازند. به نظر استاد رضایی چالش دوم در روند تدوین دانشنامه چالش روش‌شناختی بود که باز هم منابع داخلی تا حدی از آن رنج می‌برند؛ زیرا اغلب این منابع را کسانی نوشته‌اند که یا آموزش لازم و یا فرصت کافی برای فراگیری روش‌های علمی را نداشته‌اند.
آقای رضایی در ادامه به نقدهای انجام‌شده بر جلد نخست دانشنامۀ هزاره اشاره کرد و گفت نقدهای صورت گرفته بر جلد نخست دانشنامۀ هزاره از سوی اعضای شورای علمی دانشنامه به چهار دسته تقسیم شدند که عبارت بودند از: «نقدهای سیاسی، نقدهای روشی، نقدهای هویتی و نقدهای مربوط به درستی و نادرستی معلومات ارائه‌شده در دانشنامه». وی افزود قریب به دو سال زمان برد تا به این نقدها به گونۀ اساسی رسیدگی شود و در این مدت شورای علمی و دست‌اندرکاران دانشنامه از هرگونه واکنش فوری، شتاب‌زده و بحث‌های جدلی پرهیز کردند و تنها با صدور بیانیه‌های رسمی در سایت دانشنامه سعی شد، مواضع و نقطه‌نظر‌های دانشنامه در زمینۀ نقدهای انجام‌شده به سمع مردم و علاقه‌مندان برسد.

آقای حسن رضایی: کنترل داوری‌های ارزشی و احساسی مـتأثر از منابع از دغدغه‌های شورای علمی دانشنامه است.

داکتر علی‌احمد راسخ، پژوهشگر مطالعات دینی در کانادا از دیگر سخنرانان این نشست بود. او سخنان خود را با عنوان «دانشنامۀ هزاره و مسئله تنوع هویتی» آغاز کرد. داکتر راسخ ضمن ارزشمند خواندن دانشنامۀ هزاره نگاه خود را نسبت به دانشنامه یک نگاه انتقادی خواند. او در زمینۀ اهمیت دانشنامۀ هزاره گفت: «این دانشنامه البته کار بسیار ارزشمند و در نوع خود در افغانستان بی‌نظیر است و امیدوارم که بی‌نظیر باقی بماند و به یک الگوی مهم، خوب و قابلِ اطمینان و البته تکرار‌شدنی برای سایر ملیت‌های افغانستان برای پشتون‌ها، تاجیک‌ها، ازبک‌ها، سادات، بلوچ‌ها و همه تبدیل شود».
دکتر راسخ با اشاره به زیست خرده‌گروه‌های قومی در داخل جامعۀ هزاره، اظهار داشت: «بر تعریف دانشنامۀ هزاره ایرادهایی وارد است». به نظر وی دانشنامۀ هزاره «به تکثر قومی داخلی جامعۀ هزاره توجه کافی نشان نداده و سنت حذف هویت‌های دیگر را در پیش گرفته است». به گفتۀ آقای راسخ: «ما چاره‌ای نداریم جز این که هویت‌های متعدد و متکثر را در افغانستان تشویق کنیم که ظهور کنند و خود را معرفی کنند؛ ولی در نهایت مجبور خواهیم بود که از ایدئولوژی هویت‌های متفرق عبور کنیم و به سوی تأسیس یک هویت مشترک پیش رویم».

داکتر احمدعلی راسخ: دانشنامۀ هزاره الگوی مهم، خوب و قابلِ اطمینان و تکرار‌شدنی برای سایر ملیت‌های افغانستان است.

سردار محمدرحمان اوغلی، فعال سیاسی پیشین از دیگر سخنرانان این نشست بود. او دانشنامۀ هزاره را یک کار مهم ارزیابی کرد و اظهار داشت: «من گذری به دانشنامۀ هزاره داشتم، دانشنامه را یک جمع بزرگ و متخصص نوشته‌اند و کار بسیار نیکو است». وی با توجه به تجربۀ ناموفق دایرةالمعارف‌نویسی در افغانستان که به گفتۀ وی «یا حذف کردند … یا حقیقت را نگفتند»، دانشنامه‌های قومی را از ضرورت‌های ناگزیر دانست که دانشنامۀ هزاره از آن جمله است و اظهار داشت: «تاجایی که من خوانده‌ام، این دانشنامه حداقل دربارۀ هزاره‌ها جامع‌تر به نظر می‌رسد».
آقای اوغلی در پایان با اشاره به واژگان و اصطلاحات ترکی و مغولی در دانشنامۀ هزاره تأکید کرد، جا دارد این اصطلاحات مورد ریشه‌یابی تخصصی قرار بگیرند و در این زمینه دانشنامۀ هزاره می‌تواند از کسانی که به زبان ترکی آشنایی کافی دارند و همچنین دارای تخصص لازم هستند، استفاده کند.

سردار محمدرحمان اوغلی: با توجه به تجربۀ ناموفق دایرةالمعارف‌نویسی در افغانستان، نگارش دانشنامۀ هزاره یک ضرورت است.

سلطان جان کلیوال، شاعر و نویسنده، به شعرخوانی به زبان پشتو پرداخت. او طی سخنان کوتاهی همه را به قبول یک هویت سرتاسری با عنوان ملت واحد افغانستان فراخواند و شعری را که به زبان پشتو قرائت کرد، در آن بر احترام به هویت‌های گوناگون در افغانستان و پذیرش هویت ملی واحد تأکید شده بود.

سلطان جان کلیوال: احترام به هویت‌های گوناگون و پذیرش هویت ملی در افغانستان یک ضرورت است.

خاطره طغرا، نویسنده و فعال فرهنگی از دیگر سخنرانان این نشست بود. او با اشاره به فقدان شکل‌گیری هویت ملی واحد، دانشنامۀ هزاره را یک ضرورت برای نسل امروز و فردا دانست. به نظر وی مردم افغانستان باید از این دوگانگی هویتی که در مقابل دوربین‌ها همه ملت واحد و برادر خوانده می‌شوند؛ اما در پشت دوربین‌ها واقعیت چیز دیگری است، خود را رهایی ببخشند. به نظر خانم طغرا حملات هدفمند به یک قوم در غرب کابل نشان می‌داد که کسانی که در مقابل دوربین‌ها از برادری و هویت واحد ملی سخن می‌گفتند در گفته‌های خود صادق نبودند. او در ادامه گفت: «دانشنامۀ هزاره می‌تواند در جهت شکل‌گیری یک هویت واقعی با شناخت از گذشته و انتقال معلومات درست به نسل‌های آینده کمک کند».

خانم خاطره طغرا: دانشنامۀ هزاره یک ضرورت برای نسل امروز و فردا است.

داکتر میرحسین مهدوی، استاد دانشگاه ترنت کانادا، سخنانش را با عنوان «دانشنامه هزاره؛ روایتگری و مسئله هویت» ایراد کرد. دکتر مهدوی دانشنامۀ هزاره را پاسخی به دو نگرانی تاریخی مردم هزاره دانست. به نظر آقای مهدوی مردم هزاره در طول تاریخ دو نگرانی عمده داشته‌اند: «نگرانی از حذف فیزیکی و نگرانی باز تکرار آن به صورت حذف فرهنگی و هویتی». به گفتۀ وی هزاره‌ها در طول تاریخ با انکار مواجه بوده‌اند، به مقامات و ادارت دولتی و منابع ملی دسترسی نداشته‌اند و حتی از تحصیل در برخی از رشته‌های علمی محروم بوده‌اند. به نظر دکتر مهدوی پاسخ هزاره‌ها به این حذف و انکار از جنس خلاقیت فرهنگی، هنری و علمی بوده است. هزاره در برابر سیاست حذف به خشونت متوسل نشده است؛ بلکه تلاش کرده است با انجام کار خلاقانه و باز تولید درون‌مایه‌های علمی و فرهنگی به آن واکنش نشان داده و گفتمان ایجاد کند و خود را نشان دهد.
دکتر مهدوی در بخشی از سخنانش گفت: «من دانشنامۀ هزاره را در ادامه همین دو نگرانی می‌دانم. من هم نقدهایی به دانشنامه داشتم؛ معتقدم که ذات این کار نوعی دعوت و فراخواندن است؛ دعوت به دیده شدن و شنیده شدن هزاره‌ها. به نظر من دانشنامۀ هزاره نه کتاب تاریخ، نه کتاب جغرافیا، نه کتاب سیاست و نه کتاب فرهنگ است؛ بلکه کتابی متشکل از کنار هم این چهار عنصر مهم حیاتی است. در دانشنامۀ هزاره شما جمع تاریخ، جغرافیا و سیاست را می‌بینید که در کنارهم و باهم کار می‌کنند». دکتر مهدوی درپاسخ به انتقادهای دکتر راسخ نیز اظهار داشت: «قومیت هیچ تعریف جامع و مانع ندارد؛ بلکه امری برساخته و فراهم‌آمده از عناصر فرهنگی، تاریخی و زیست محیطی است و بنا براین یک قوم شامل تمام افرادی می‌شود که مشترکات مهم فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی دارند».