قریه‌ای در ولسوالی مرکز ولایت بامیان
مؤلف: آمنه اخلاقی و حسن‌رضا فهیمی
جلد اول، ویراست دوم
قریۀ بام‌سرای در درۀ سادات واقع شده و یکی از قریه‌های ولسوالی مرکز ولایت بامیان است (عارف، ۱۳۹۱: ۱۱۰؛ فرهنگ، ۱۳۸۰: ۸۲؛ نایل، ۱۳۷۹: ۲۸). بام‌سرای با حدود پنج کیلومتر طول و یک کیلومتر عرض از فیروزک شروع و به کته‌سنگ منتهی می‌شود. این قریه از شرق به قریه‌های دوآب، رباط، کتوای و قسمتی از خلنکاش، از غرب به کوه فولادی، از شمال به دوآب و از جنوب به بیران‌دالک متصل است (حسینی، ۱۳۹۶). قریه‌های مرکز بامیان از نظر تشکیلات اداری به چهار کوت تقسیم شده‌اند که عبارت‌اند از کوت فولادی، شهیدان، مرکز و سادات. بام‌سرای در کوت سادات قرار گرفته است (حیدری، ۱۳۹۱، ج ۳: ۳۸ و ۳۹). قریۀ بام‌سرای خود شامل قریه‌های کوچک‌تری به نام‌های سه‌قلعه، فیروزک، چهارده، بندِ بالا، پس‌خاک و زردسنگ است. قریۀ سه‌قلعه شامل قلعۀ سفید، قلعۀ کته و قلعۀ چِلی است. این قلعه‌ها دست‌کم حدود ۱۰۰ سال قدمت دارند و زیبایی خاصی به بام‌سرای داده‌اند؛ اگرچه قلعه‌های سفید و چلی تقریباً تخریب شده‌اند (آشنا، ۱۳۹۶).
بام‌سرای از دو کلمۀ «بام» و «سرای» ترکیب شده است. «بامه» در سنسکریت و «بام» در پهلوی به معنای روشنایی است. واژه‌های «بامیان» و «بامداد» نیز از همین ریشه است. واژۀ «سرای» به معنای خانه، کوشک، قصر و مکان آمده است (دهخدا: «سرای»). بام علاوه بر روشنی و صبحگاهان، به مکان مرتفع نیز اطلاق می‌شود و چون معمولاً هر مکان بلندی روشنایی هم دارد، بام‌سرای به معنای «مکان بلند و روشن» است.
جمعیت قریۀ بام‌سرای به این صورت است: سه‌قلعه ۲۰۰ خانوار، چهاردِه ۱۷۰ خانوار، بندبالا ۱۷۰ خانوار، ده افشار ۲۰ خانوار، پس‌خاک ۷۰ خانوار، زردسنگ ۶۰ خانوار، کَتَّه‌سنگ ۳۰ خانوار. حدود ۱۰۰ خانوار این قریه هزاره و بقیه سادات هستند (حسینی، ۱۳۹۶).
بیشتر تولیدات مردم بام‌سرای از طریق زراعت به دست می‌آید. کچالو از محصولات مهم زراعتی آن است. تعداد اندکی از مردم هم به مال‌داری اشتغال دارند. در سال‌های اخیر تعدادی از جوانان بام‌سرای کارمندان اداری‌اند (همان). قالین‌بافی، گلیم و نمد به عنوان یک صنعت کوچک از سال ۱۳۴۴ ش در بام‌سرای رواج یافت (نایل، ۱۳۷۹: ۲۹). هرچند این محصولات از صنایع دستی تمام مردم هزاره و مناطق هزاره‌جات به شمار می‌رود، اما در بام‌سرای کیفیت و مرغوبیت خاصی دارد. نمد بام‌سرای شهرت بسیار دارد. این مصنوعات دستی از بام‌سرای به دیگر نقاط هزاره‌جات، کابل و پل‌خمری برده شده و به فروش می‌رسد (رسولی، ۱۳۵۱: ۵۲ تا ۵۴). مردم بام‌سرای برخی لوازم این محصولات مانند رنگ قالین را از کابل و شهرهای بزرگ تأمین می‌کنند.
تا زمان محمدداوود خان در قریۀ بام‌سرای یک مکتب وجود داشت. در سال ۱۳۸۵ ش مکتبی با ۱۲ اتاق و ظرفیت ۶۰۰ شاگرد نیز در این قریه افتتاح شده است. اکنون در قریۀ بام‌سرای دو مکتب لیسه و دو باب مکتب ابتدائیۀ دخترانه و پسرانه وجود دارد. همچنین این منطقه یک مسجد جامع، نُه مسجد و نُه منبر و یک کتابخانه دارد (حسینی، ۱۳۹۶).
از چهره‌های مهم و سرشناس بام‌سرای می‌توان به این افراد اشاره کرد: سید میرزاحسین مبارز، شاه‌میرزا فکور، میر محمدحسین، محمدعیسی ناصری، سید ظاهر علی‌پور، علی‌اکبر محمدی و سید علی‌جان عباسی (آشنا، ۱۳۹۶). محمد محمودی و شیرآقا حسینی از عالمان دین بام‌سرای هستند.
منابع: آشنا، ستار. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی آمنه اخلاقی با ستار آشنا. ۲۳ خرداد ۱۳۹۶؛ حسینی، شیرآقا. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی حسن‌رضا فهیمی با شیرآقا حسینی. ۲۵ حوت ۱۳۹۶؛ حیدری، گلشاد. (۱۳۹۱). بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان در دو سدۀ اخیر. جلد ۳. کابل: مرکز فرهنگی و اجتماعی سلام؛ دهخدا، علی اکبر. (۱۳۹۵). لغت‌نامه. جلد ۲. تهران: دانش؛ رسولی، غلام عمر. (۱۳۵۱). اقتصادیات بامیان، تکثر نفوس و انکشاف اقتصادی. کابل: پوهنتون کابل؛ عارف، سید محمدامین. (۱۳۹۱). هزاره‌جات قلب افغانستان. چاپ دوم. کابل: سعید؛ فرهنگ، سید محمدحسین. (۱۳۸۰). جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی شیعیان افغانستان. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی؛ نایل، حسین. (۱۳۷۹). یادداشت‌هایی دربارۀ سرزمین و رجال هزاره‌جات. قم: مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان.
