عالم دینی و فعال سیاسی
مؤلف: اسماعیل بختیاری
جلد اول، ویراست دوم
محمداسحاق اخلاقی، فرزند ملّا محمدجمعه در سال ۱۳۱۱ ش / ۱۹۳۲ م در اُلْیادْتُویِ جاغوری متولد شد. در هفت‌سالگی به مکتب‌خانه رفت. در ۱۳۲۸ ش اُلیادتو را ترک کرد و در اُوت‌قُول به تحصیلش ادامه داد (ناصری داوودی، ۱۳۹۰: ۳۹۰). از سال ۱۳۳۰ تا سال ۱۳۳۲ ش درس‌های فقه و اصول را فرا گرفت (جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۰: ۶۱۳).
در سال ۱۳۳۳ ش مسافرتی به ایران کرد و مدتی در حوزۀ علمیۀ مشهد به تحصیلاتش ادامه داد. در این برهه، علاقه‌ای به موضوعات تاریخی و به ویژه پیشینه و سرگذشت قوم هزاره پیدا کرد و مطالعات تاریخی‌اش را آغاز کرد (ناصری داوودی، ۱۳۹۰، ج ۱: ۱۰۲). در سال ۱۳۳۵ ش در تهران در درس‌های فقه و اصول برخی علمای دینی نظیر محمدتقی آملی و مرتضی مطهری شرکت کرد (جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۰: ۶۱۳)
محمداسحاق اخلاقی در سال ۱۳۳۸ ش به افغانستان برگشت و در هرات مشغول آموزش علوم دینی شد. پس از مدتی به زادگاه خود در جاغوری رفت و در مدرسۀ علوم دینی اُلیادتو تا سال ۱۳۴۰ ش به تدریس پرداخت. او پس از آن به مدت دو سال مشغول عسکری در هرات شد و بعد به جاغوری بازگشت و تا سال ۱۳۴۷ ش مشغول تدریس شد. او هم‌زمان به برخی فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی پرداخت و هنگام سفر ظاهر شاه به جاغوری، خواستار توجه بیشتری به جامعۀ هزاره شد (اخلاقی، ج ۲، ۱۳۸۰: ۵۵۵؛ اخلاقی: ۱۳۹۰). او در سال ۱۳۴۷ ش مدتی در مدرسۀ علوم دینی محمدسرور واعظ در جمال‌مینه کابل تدریس کرد و بعد تا سال ۱۳۵۷ ش در مدرسۀ علوم دینی صادقیه در هرات مشغول تدریس شد.
او با وقوع کودتای حزب دموکراتیک خلق در سال ۱۳۵۷ ش و متعاقب آن سخت‌گیری حکومت جدید دربارۀ علمای دینی، به ایران رفت و با هم‌فکرانش «نهضت اسلامی افغانستان» را برای مخالفت با حکومت جمهوری دموکراتیک افغانستان بنیان نهاد (اخلاقی، ج ۲، ۱۳۸۰: ۶۱۴؛ آیتی، ۱۳۹۰: ۱۳۰). این گروه در اعلامیه‌ای در سالگرد کودتای ۷ ثور ۱۳۵۸ ش و به مناسبت تقبیح آن کودتا، در مقابل سفارت افغانستان در تهران اعلام موجودیت کرد. اخلاقی، عضو شورای مرکزی و مسئول دفتر نهضت اسلامی در مشهد بود.
نهضت اسلامی ابتدا در ۲۶ اسد ۱۳۵۸ ش با نهضت روحانیت جوان و حزب اسلامی رعد، از دیگر گروه‌های جهادی شیعیان که در ایران شکل گرفت، وارد ائتلاف شد اما این ائتلاف به زودی از هم پاشید. اخلاقی بعدها، به عنوان آخرین سخنگوی شورای ائتلاف با انحلال آن شورا به حزب وحدت در خارج از افغانستان پیوست (اعتمادی، ۱۳۷۹: ۳).
محمد اسحاق اخلاقی با برخی از سران حزب وحدت از تاریخ ۶ سنبله ۱۳۷۰ ش به مدت دو روز در اجلاس چهارجانبۀ تهران شرکت کرد. این نشست با هماهنگی وزرای خارجۀ ایران و پاکستان و برخی از اعضای گروه‌های جهادی مستقر در پیشاور و همچنین شماری از اعضای حزب وحدت، برای برنامه‌ریزی در دورۀ بعد از شکست حکومت کابل طراحی شده بود (عرفانی، ۱۳۷۲: ۲۳۷) او در تاریخ ۱۴ قوس ۱۳۷۰ ش در ششمین کنفرانس سران کشورهای اسلامی در داکار، پایتخت سنگال، به عنوان یکی از نمایندگان حزب وحدت حضور یافت (همان: ۲۴۵) چندی بعد در اجلاس اسلام‌آباد بین نمایندگان حزب وحدت و اتحاد احزاب هفت‌گانۀ پیشاور شرکت کرد. در پایان قرار شد پنج نفر نماینده از حزب وحدت اسلامی در کمیسیون تدوین و ارائۀ طرح برای دولت آیندۀ افغانستان در پیشاور شرکت کنند که نام او در بین آنان بود (همان: ۲۳۷).
شرکت اخلاقی در چهل‌وپنجمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۳۶۹ ش همراه با محمدکریم خلیلی از طرف حزب وحدت به منظور طرح دیدگاه و نظرات حزب برای خاویر پرز دکوئیار دبیرکل سازمان ملل متحد، از فعالیت‌های سیاسی عمدۀ وی به شمار می‌رود. او در این دیدار دربارۀ نحوۀ حضور گروه‌های جهادی در دولت آیندۀ افغانستان صحبت کرد (اخلاقی، ۱۳۷۱: ۴).
اخلاقی پس از پیروزی گروه‌های جهادی و تسخیر کابل در سال ۱۳۷۱ ش به کابل رفت و در قالب برخی هیئت‌های اعزامی حزب وحدت با برخی اعضای حکومت موقت و برخی سران احزاب جهادی دیگر دیدار داشت (ناصری داوودی، ج ۱، ۱۳۹۰: ۱۰۸). او تلاش کرد تا از طریق رایزنی با دولت مجددی، برای حزب وحدت (به عنوان نمایندگی سیاسی مردم هزاره) در امر حکومت سهم‌خواهی کند. بعد از این برای پی‌گیری برنامه‌های حزب وحدت به هرات رفت و تا سال ۱۳۷۳ ش به فعالیتش ادامه داد (اخلاقی: ۱۳۹۰).
اخلاقی پس از انشعاب حزب وحدت به دو جناح مزاری و اکبری، در سال ۱۳۷۳ ش از حزب وحدت و فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت و به ایران رفت (ناصری داوودی، ج ۱، ۱۳۹۰: ۱۰۹). او به یادداشت‌برداری و نوشتن مسایل تاریخی روی آورد.
محمداسحاق اخلاقی آثاری منتشر کرده است:هزاره در جریان تاریخ (۲جلد)، زندگانی امام حسین. او هم اکنون (۱۳۹۶ ش) در شهر مشهد ایران ساکن است.
منابع: اخلاقی. (۱۳۹۰). «مصاحبه با حجة‌الاسلام والمسلمین حاج آقای اخلاقی». سایت جاغوری یک. بازیابی ۱۰ عقرب ۱۳۹۶. jaghori1.com؛اخلاقی، محمد اسحاق. (۱۳۸۰). هزاره در جریان تاریخ و فرازهای تاریخ سیاسی- اجتماعی افغانستان. جلد ۲. بی‌جا: شرایع؛ اخلاقی، محمداسحاق. (۱۳۶۹). [گفتگو با ماهنامۀ حبل‌الله، شمارۀ ۷۴]. ص ۱۸ تا ۲۰؛ اخلاقی، محمداسحاق. (۱۳۷۱). «مصاحبه با حجة‌الاسلام والمسلمین استاد اخلاقی دربارۀ حوادث و تحولات کنونی کشور». هفته‌نامۀ وحدت. سال دوم. شمارۀ ۶۱. ۱۲ سنبله. ص ۴؛ اعتمادی، عوض‌علی. (۱۳۷۹). «احزاب افغانستان؛ از ظهور تا افول». در هفته‌نامۀ بنیاد وحدت. شمارۀ ۲۱۵. ۱۵ ثور. ص ۳؛ آیتی، عبدالقیوم. (۱۳۹۰). تمدن و فرهنگ شیعیان افغانستان. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی؛ جمعی از نویسندگان افغانستانی. (۱۳۷۸). شورای ائتلاف، زمینه ساز اتحاد شیعیان افغانستان. بی‌جا: موسسۀ فرهنگی ثقلین؛ عرفانی، قربان‌علی. (۱۳۷۲). از کنگره تا کنگره. بی‌جا: سراج؛ ناصری داوودی، عبدالمجید. (۱۳۹۰). مشاهیر تشیع در افغانستان. جلد ۱. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
){kind=link}