منطقۀ ارزگان در تاریخ افغانستان و به خصوص در تاریخ قوم هزاره اهمیت ویژه‌ای دارد، در این سرزمین در حدود ۱۵۰ سال پیش تلخ‌ترین رویداد تاریخی قوم هزاره به وقوع پیوست که بسیار بر سرنوشت و آیندۀ این قوم تأثیرگذار بود. ازاین‌رو، همیشه تحقیق و پژوهش در این زمینه احساس می‌شد تا زوایای مختلف فجایع رخ‌داده در این سرزمین روشن شود. همایش بین‌المللی ارزگان؛ تاریخ، فرهنگ، سیاست و اجتماع گامی مؤثر و هدفمند در همین راستاست.
همایش بین‌المللی ارزگان؛ تاریخ، فرهنگ، سیاست و اجتماع در بهار سال ۱۴۰۱ برگزار خواهد شد. این همایش بنا به اهمیت و ضرورتِ اهداف زیر از حدود یک‌سال قبل شروع به فعالیت کرد:
۱. پرداختن به تاریخ قدیم و جدید ارزگان به عنوان قلبِ غرجستان و خراسان؛
۲. وقوع رویدادهای تلخ و فجایعی مانند نسل‌کشی هزاره‌ها در دورۀ حکومت عبدالرحمان‌خان در ارزگان و ضرورت ثبت آن در تاریخ؛
۳. ضرورت آشنایی نسل جدید ارزگان و دیگران با پیشینۀ تاریخی و فرهنگ‌ساز ارزگان به عنوان زیست‌بوم اصلی هزاره‌ها در افغانستان؛
۴. وجود خلاهای تحقیقی و پژوهشی با روش‌های نوین نسبت به تاریخ ارزگان و مسائل دیگر آن مانند سیاست، فرهنگ و اجتماع؛
۵. ضرورت و لزوم آگاهی ارزگانی‌ها و غیرارزگانی‌ها با جایگاه تاریخی ارزگان و مسائل بسیاری که هزاره‌ها در گذشته و اکنون با آن مواجه بوده‌اند؛
۶. لزوم هم‌اندیشی، تلاش‌های علمی و روشمند و ارائه راه‌حل‌های عالمانه برای حل‌و‌فصل مشکلات مردم ارزگان به‌ویژه هزاره‌ها؛
۷. ضرورت طرح مسائل و مصایب هزاره‌های ارزگان در مجامع بین‌المللی به‌ویژه نسل‌زدایی آن‌ها در دوره‌های مختلف؛
۸. همکاری و مشارکت نهادهای مختلف بین‌المللی و هم‌اندیشی متفکران و اندیشمندان ارزگانی و غیرارزگانی پیرامون یکی از مهم‌ترین چالش‌های هزارستان و تداوم و توسعه آن به سایر مناطق.
در ارتباط با برخی از دست‌اندرکاران و مدیران همایش از روند فعالیت‌ها و برنامه‌های آن مطلع شدیم، ایدۀ اولیۀ برگزاری همایش را برخی از دوستان ارزگانی در استرالیا در تماس با دکتر امان‌الله شفایی مطرح کردند و خوشبختانه پیشنهاددهندگان طرح (به نمایندگی شاه‌ولی نویان) که خود ارزگانی است، دغدغه‌های جدی نسبت به تاریخ و سرنوشت ارزگان و ارزگانی‌ها داشته و دارند. در مرحلۀ بعد آقای نویان بدون واسطه با برخی حامیان مالی صحبت کرد و به این ترتیب چشم‌انداز کار و زوایای آن روشن‌تر شد. طرح با برخی از نخبگان فکری و اصحاب قلم اعم از ارزگانی و غیرارزگانی در میان گذاشته شد و دیدگاه‌ها و آرای آنان نیز دریافت شد. در همین راستا با مسئولان انجمن فرهنگی یاسین در قم که سابقۀ روشنی در فعالیت‌های فرهنگی دربارۀ ارزگان دارند، رایزنی صورت گرفت و حمایت آنان در پیشبرد عملی طرح جذب شد. در اقدامی دیگر مجمع طلاب و علمای ارزگان صحبت شد که آنان نیز تمایل نشان دادند و به مجموعۀ حامیان و عاملان طرح پیوستند. برای مشخص شدن روند کار میان تعدادی از شخصیت‌های نخبۀ علمی و فرهنگی ارزگانی و غیرارزگانی به صورت آنلاین جلساتی دایر شد. اولین جلسه در اواخر بهار 1400 صورت گرفت و نتیجۀ آن دلگرمی‌های زیادی به وجود آورد. در همین جلسه سنگ بنای برگزاری یک همایش بین‌المللی برای ارزگان گذاشته شد و چند تن به‌عنوان اعضای هیئت علمی موقت گزینش شدند. در همین جلسه به دکتر امان‌الله شفایی مأموریت داده شد تا رایزنی با شخصیت‌های صاحب‌نام و پژوهشگران سرشناس ارزگانی را به وجود آید و مقدمات تهیۀ فراخوان همایش را فراهم شود. دکتر شفایی با دلگرمی ناشی از حمایت اعضا که از ایران، افغانستان، استرالیا و انگلستان در جلسۀ آنلاین اشتراک کرده بودند، این مسئولیت را تقبل کرد و مأموریت خویش را آغاز کرد. در این مأموریت اعضای انجمن فرهنگی یاسین خالصانه با دکتر شفایی همکاری کردند و بار مسئولیت را تا اندازه زیادی سبک کردند. رایزنی‌ها با شخصیت‌های فکری و علمی ادامه یافت و خوشبختانه تعهدات امیدوارکننده‌ای از سوی بسیاری از این افراد دریافت شد. در جلسات بعدی حدود و ثغور همایش مشخص‌تر شد و اینکه عنوان رسمی آن «همایش بین‌المللی ارزگان؛ تاریخ، فرهنگ، سیاست و اجتماع» باشد. اعضای هیئت علمی باتوجه به جغرافیای زیست، تنوع منطقه‌ای، توانمندی‌های فردی، رشته‌های تحصیلی، تخصص و شهرت علمی‌شان گزینش شدند. در گام بعدی فراخوان تهیه شد و در اختیار هیئت علمی قرار گرفت و پس از چند رفت وبرگشت، درنهایت استاد ابوطالب مظفری ارزگانی آن را نهایی کرد. در جلسۀ نهایی اعضای هیئت علمی دکتر امان‌الله شفایی از سوی اعضای هیئت علمی به‌عنوان دبیر همایش انتخاب شد. همچنین در این جلسه مصوّب شد که در رایزنی با بنیاد بابه مزاری (استرالیا)، مسئولیت نظارت بر همایش به این بنیاد واگذار شود.
پس از آن به پیشنهاد دبیر علمی و تأیید اعضای هیئت علمی، کادر اجرایی همایش مرکب از دبیر اجرایی، مسئول دبیرخانه، مسئول مالی، مسئول هماهنگی و مسئول رسانه‌ای انتخاب شدند. همه افراد یادشده از قریه‌های مختلف ارزگان مانند حسینی، سیابغل، باغچار و پالان هستند. همچنین مقرر شد که همایش به صورت موازی در سه کشور افغانستان، ایران و استرالیا در اواخر سال 1400 برگزار شود و محصولات همایش به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر شود.
همچنین تصمیم گرفته شد با تعدادی از نویسندگان شهیر و محققان برجسته برای نگارش مقالات قرارداد منعقد شود. مسئولیت شناسایی و انعقاد قرارداد به دبیرخانه همایش و آقایان دکتر فاضلی و دکتر حکیمی محول شد. بنا به صلاحدید کادر اجرایی و موافقت هیئت علمی، سقف مقالات سفارشی نهایتاً به سی مقاله بالغ شد. برای شناسایی محققان و مکانیزم واگذاری موضوعات به آن‌ها نیز تدابیری سنجیده شد. با عملی شدن این مرحله همایش در مسیر درستی قرار گرفت و تا اکنون در حدود 50 مقاله و دو کتاب به دبیرخانه واصل شده است. کار آماده‌سازی کتاب‌ها خاتمه یافته است و در مراحل چاپ قرار دارند. مقالات همایش نیز پس از مواصلت تمامی مقالات سفارشی و رقابتی پس از ارزیابی، اصلاح و گزینش مقالات برتر در مجموعه مقالات در دو جلد چاپ خواهد شد و در کنار کتاب‌ها در محفل اختتامیه رونمایی خواهد شد. ضمن آنکه چهار مصاحبۀ علمی با دکتر محمدامین احمدی، دکتر سرور مولایی و استاد ابوطالب مظفری صورت گرفته است که این مصاحبه‌ها در ذیل مجموعه مقالات منتشر خواهد شد. برای معرفی همایش فعالیت‌های مؤثر و مستمری از سوی اعضای کادر اجرایی و هیئت علمی صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به برگزاری اولین نشست علمی و دیدار نمایندگان دبیرخانه همایش با برخی از شخصیت‌های برجستۀ علمی و فرهنگی اشاره کرد.
اکنون که پروسۀ همایش در میانۀ راه قرار داد، امیدواریم با تداوم حمایت حامیان همایش و پیگیری‌های مسئولان، همایش در بهار ۱۴۰۱ یا با حداقل تأخیر برگزار شود و گامی بزرگ و تاریخی نسبت به ارزگان و مردم آن برداشته شود. همچنین امیدواریم حرکت‌های علمی این‌چنینی دربارۀ ارزگان و سایر مناطق افغانستان ادامه یابد. به طور قطع آنچه این همایش به دنبال آن است و آن را محقق می‌کند، کاری بس کوچک برای ارزگان است. هنوز هم کارهای ناکرده بسیاری برجای مانده است و حرکت‌های این‌چنینی می‌بایست تداوم یابد.
تهیه شده در دفتر دانشنامه، ۱۱ ثور ۱۴۰۱ خورشیدی برابر با اول می ۲۰۲۲
