پروفسور محمدنظیف شهرانی پژوهشگر دانشگاه ایندیانای آمریکا در نشست نقد و بررسی دانشنامۀ هزاره در اتریش گفت که این طرح پژوهشی، الگو و مدلی برای تدوین دانشنامه عمومی افغانستان فراهم کرده است و می‌تواند قابل گسترش باشد.
شرح سخنرانی این پژوهشگر که به صورت آنلاین در نشست فوق حضور پیدا کرد، در زیر آمده است:
درود بر همۀ کسانی که در نشست رونمایی ویرایش دوم جلد اول دانشنامۀ هزاره شرکت کردند. بسیار متأسفم که در این نشست شرکت حضوری ندارم. در حال حاضر در آستانه، پایتخت قزاقستان هستم، و برای شرکت در کنفرانسی دربارۀ علوم اجتماعی و مسائل انسانی در آسیای مرکزی به اینجا آمده‌ام. افتخار دارم که برای سخنرانی در نشست نقد و بررسی دانشنامه هزاره دعوت شده‌‌ام.
موضوع بسیار بسیار مهم برای ما وضعیت کلی پژوهش‌های آکادمیک راجع به افغانستان است. اگرچه در سال‌های اخیر این نوع تحقیقات به طور چشمگیر بهبود یافته است؛ اما هنوز خلأ بسیاری وجود دارد. به ویژۀ در عرصۀ کتاب‌ها و مواد مرجع دربارۀ مردم افغانستان این کمبود وجود دارد. یکی از مواردی که امیدوار بودم روی آن کار شود، اطلس اتنوگرافی کشور بود و متأسفانه نتوانستیم عملاً تحقق ببخشیم. واقعیت این است که پژوهشگران هزاره توانستند تولید یک اثر مهم مرجع را برای معرفی و جمع‌آوری معلومات دربارۀ جامعۀ هزاره روی دست بگیرند که پروژه‌‌ای تازه و ابتکاری است و چنین کاری قبلاً نشده بود. تنها اثر مرجع در افغانستان دایرة‌المعارف آریانا بود که در ۴۰ سال گذشته فعالیت نداشته و جنگ باعث توقف آن شده است. قبل از آن برای معرفی قسمتی از افغانستان «راهنمای قطغن در بدخشان» بود که در سال ۱۹۲۰ میلادی نوشته شده بود و راهنمایی روستاهای منطقه از لحاظ جمعیت، حیوانات و نظایر آن بود. البته هدف خلع سلاح مردم بود، ازاین‌رو، تعداد اسلحه افراد نیز در آن آمده بود. غیر از آن می‌توان به «اطلس قریه‌جات افغانستان» اشاره کرد که توضیح بسیار مختصری دربارۀ روستاها می‌دهد. این اثر را ادارۀ حکومتی احصائیه تدوین کرده است و فقط اسامی قریه‌ها آمده و وارد بسیاری از جزئیات نشده است.
بنابراین تدوین «دانشنامۀ هزاره» یک ابتکار و تحول بسیار بسیار مهم است که در آن نه فقط روستاهای هزاره‌نشین معرفی می‌شود؛ بلکه تاریخ، فرهنگ و سیاست جامعۀ هزاره که علیه آن زمان‌های بسیار طولانی تبعیض روا داشته می‌شد، نیز بحث شده است؛ جامعه‌ای که دربارۀ تاریخ، فرهنگ، سیاست و زندگی آن‌ها کمتر از هر قوم دیگری در افغانستان نوشته شده است.
خوش‌بختانه تغییرات زیادی به‌خصوص در ۳۰ سال گذشته پیش آمده که طی آن جامعۀ هزاره تحصیل‌کرده‌تر شده‌اند و صاحب مهارت‌ها به‌ویژه دارای تحصیلات آکادمیک شده‌اند و از آن به شکل بسیار خوبی استفاده کرده‌اند که نتیجۀ آن منجر به تولید این دانشنامه شده است. این دانشنامه یک مدل و الگو برای تحقیقات ارائه کرده است که ما به شدت به آن نیاز داریم.
ما امیدواریم که دیگر گروه‌های قومی در افغانستان مانند تاجیک‌ها، اوزبیک‌ها، ترکمن‌ها و نورستانی‌ها دانشنامۀ هزاره را الگو قرار دهند و فرمت ارائه‌شده برای آن‌ها بسیار مفید خواهد بود. من امیدوارم آن‌ها مسیر جامعۀ هزاره را دنبال کنند. شما درواقع این متدلوژی و شیوۀ کار را برای نوشتن دانشنامه افغانستان در ابعاد مختلف تکمیل می‌کنید. اگر دانشنامه هزاره موفق شود و ۱۲ جلد آن تکمیل شود، این اقدام در قدم نخست تمام تحصیل‌کردگان افغانستان را که مربوط به هر گروه قومی باشند، تشویق [به فعالیت علمی مشابه] خواهند کرد.
البته این کار نباید یک کار قومی تلقی شود که هزاره دربارۀ هزاره و پشتون و … بنویسند، ما باید بتوانیم به تولید دانش بپردازیم و تمام محققان مطالعات قومی در آن سهم بگیرند. ما باید محققان بین‌المللی را که دربارۀ مناطق افغانستان مطالعه کردند، نیز در نظر بگیریم و در استفاده از زبان‌های محلی افغانستان که متعلق به تمامی اقوام کشور است، کمک شود. بنابراین دانشنامۀ هزاره درواقع یک الگو ایجاد کرده است که می‌تواند از سوی تمامی گروه‌های قومی و به طور کلی از سوی پژوهشگران دنبال شود و این یک امر معمول است.
درنهایت به نظر من آنچه ما نیاز داریم، تدوین اطلس اتنوگرافی تمام اقوام افغانستان است. دانشنامه‌ای جامع است که در آن به تمامی مردم افغانستان از نظر تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی پرداخته شود. این اثر نه فقط روی تفاوت‌ها تمرکز کند؛ بلکه بر مشترکات تأکید کند. اقوام افغانستان مشترکات بسیاری باهم دارند. به نظر من بسیار دشوار است که امروزه ویژگی‌های منحصربه فردی را برای بخش‌هایی از جامعه افغانستان بیاییم. ما باید به وجود این مشترکات اذعان کنیم و این آغاز خوبی خواهد بود و من امیدوارم دانشنامۀ هزاره این مشترکات را بیابد و بر آن‌ها تأکید کند. بیابد که چه مشترکات با پشتون‌ها دارند و این دلیل نزدیکی چیست، و یا در چه مواردی با اوزبیک‌ها و یا با تاجیک‌ها قرابت و یا مناسباتی دارند.
من یک نشست موفقیت‌آمیز برای دانشنامۀ هزاره آرزو دارم و سپاس‌گزار همۀ پژوهشگرانی هستم که در تدوین این جلد نقش داشتند و همۀ کسانی که در موفقیت بنیاد دانشنامۀ هزاره سهم گرفتند و همۀ آنانی که به آن تمایل نشان دادند. امیدوارم نشست سازنده‌ای داشته باشید.
بیشتر بخوانید:
نقد و بررسی دانشنامهٔ هزاره در اتریش
پروفسور عباس پویا: دانشنامه هزاره کوششی ساختارشکنانه برای ارائه روایتی متفاوت از تاریخ افغانستان
