پاسخ به نقد‌ها و نظرها؛ بخش سوم و چهارم

دستۀ سوم و چهارم از نقدها: انتقادات محتوایی، مدخل گزینی و منابع

الف. نقایص محتوایی

دستۀ سوم از نقدها به نقایص دانشنامه نظر دارد. این نقایص به دو حوزۀ‌ صوری؛ یعنی ترتیب و تنظیم مدخل‌ها و موضوعات، و حوزۀ محتوایی؛ یعنی خطاها و اشتباهات راه یافته در دانشنامه قابل تقسیم‌ است.

 نقد‌های محتوایی دانشنامه، عموماً شامل اشتباهات و خطاهای مربوط به داده‎ها و اطلاعات، اشتباهات تایپی، خطاهای نگارشی و املایی باز می‌گردد. این دسته از نقدها در مجموع مفید و مغتنم‌ هستند و دست‌اندرکاران دانشنامه از آن‌ها استقبال می‌کنند.

برای توضیح بیشتر باید اشاره کنیم که جلد اول دانشنامه، حاوی ۶۰۴ مدخل است که هرکدام از این مدخل‌‌ها، به لحاظ ساختاری اثر مستقل به شمار می‌رود و نیازمند نقد و بررسی جداگانه است. بنا بر این، هرچه تعداد بیشتری از مدخل‌ها خوانده، نقد و بررسی شود، مطلوب‌تر است. حقیقت‌ این است که این دسته از انتقادات، پاسخ فوری ندارند. باید آن‌ها را بررسی کرد و در صورت درستی نقدها و یافتن داده‌ها، منابع جدید و مستند به رفع خطاها و نواقص اقدام کرد. شورای علمی دانشنامه متعهد است که با توجه به نقدهای انجام شده در این زمینه، موارد را به دقت بررسی کرده و در صورت وجود هرگونه خطا و اشتباه آن‌ها را رفع کند.

ب. نقایص صوری

نقایص صوری شامل ترتیب، گزینش و آوردن یا نیاوردن مدخل‌ها می‌شود و عده‌ای از منتقدان محترم به آن‌ها اشاره کرده‌اند، ممکن است در صورت اثبات، جزء خطاهای مسلم به شمار رود یا به دلایل روشی ممکن است بر سر آن‌ها اختلاف وجود داشته و راه حل قطعی و نهایی نیز وجود نداشته باشد.

دربارۀ گزینش مدخل‌های جلد اول دانشنامۀ هزاره، باید یادآوری کنیم که تمام مدخل‌های استخراج شده در ذیل حروف آ و الف در آغاز، ۲۳۶۶ مدخل بوده است و  مدخل‌های نوشته شده در ذیل این دو حرف که جلد اول را تشکیل می‌دهند، 519 مدخل است. نتیجه این‌که مدخل‌های‌ استخراج‌شده برای جلد اول، تقریباً چهار برابر مدخل‌های نوشته شده است و چه بسا آنچه را که منتقدان گرامی به عنوان مدخل از قلم افتاده، یادآوری می‌کنند، در بین مدخل‌های استخراج شده باشد که به دلیل نبود منابع کافی از نوشتن آن‌ها صرف نظر شده است. بنا بر این، آنچه که در جلد اول دانشنامه به چاپ رسیده، نه تمام مدخل‌های این دو حرف و نه تمام مدخل‌های استخراج شده؛ فقط شامل مدخل‌های قابل نگارش این دو حرف است. ناگفته نگذریم مدخل‌های دیگری نیز ممکن است، وجود داشته باشد که  ثبت ‌نشده و مدخل‌یاب‌های ما این روزها با یافتن منابع تازه، در حال جستجو و ثبت آن‌ها هستند. بنابراین، چنان‌که در ابتدا گفتیم، نقص‌ها را عموماً می‌پذیریم ولی معذوریت‌‌ها و محدودیت‌هایی نیز در میان است و با توجه به کمبود امکانات و منابع به این زودی‌ها نیز رفع و رجوع شدنی نیست. اما این سخن که فلان مدخل به دلیل سیاسی و یا دخالت سلایق شخصی کنار گذاشته شده، پذیرفتنی نیست. ما مدخل‌های سانسور شده نداریم؛ اگرچه مدخل‌های نیافته و نانوشتۀ زیادی داریم. تلاش می‌کنیم مدخل‌های جدیدی بیابیم و منابع جدید برای نوشتن مدخل‌های استخراج شده کشف کنیم.

مدخل‌گزینی

عده‌ای از ناقدان محترم به نقایص صوری و روشی اشاره کرده‌اند که در این جا به صورت نمونه‌وار به آن‌ها می‌پردازیم. البته در بیان برخی از ناقدان، انتظار نوعی رفتار گزینشی از دست اندرکاران دانشنامه دیده می‌شود که اگر حدود و ثغور این انتظار مشخص باشد، می‌توان دربارۀ آن روشن‌تر صحبت کرد ولی در مجموع این روش با نگاه حداکثری دانشنامه‌نگاری سازگار نیست.

معیارهای مدخل‌گزینی

برخی از نقدها مربوط به معیار‌های مدخل‌‌گزینی دانشنامه می‌شود. گفتنی است که ما برای مدخل‌شدن هر موضوعی، معیار‌های کمّی و فنی را در نظر گرفته‌ایم. استخراج و سپس گزینش مدخل‌های دانشنامه مهم‌ترین و دشوارترین کار دانشنامه‌نویسی است. در هنگام گزینش مدخل‌ها سعی شد، تمام جوانب مدخل‌گزینی از جامع‌بودن گزینش‌ها تا پرهیز از سلیقه‌ای عمل کردن مدنظر قرار گیرد که با توجه به دشواری‌ها و محدودیت‌هایِ فرا روی ما در دانشنامه هزاره، کارِ آسانی نبود. شورای علمی دانشنامه با درک اهمیتِ این موضوع، پس از ساعت‌ها جلسات متمرکز، معیارهای گزینش مدخل‌ها را در موضوعات مختلف تعیین کرد. در نهایت، «جدول ملاک‌های گزینش مدخل‌های دانشنامۀ هزاره» در تاریخ 7 اسد 1396 برابر 29 جولای 2017 نهایی شد. البته شورای علمی دانشنامه سعی بر آن داشت که ملاک‌های اختصاصی هر دسته از موضوعات را دقیق‌‌تر مشخص کند. باید بیفزاییم ممکن است برخی از ملاک‌های گزینش جامع و کامل نباشد، ولی راهنمای کاربردی بود که سعی کردیم به آن عمل کنیم. جدول معیارهای انتخاب مدخل‌های دانشنامه مشتمل بر ۲۷ گروه است که ۱۵ گروه آن مربوط به شخصیت‌هاست که شامل موضوعاتی چون ادبیات (شاعر، داستان‌نویس، فیلم‌نامه نویس و نمایشنامه‌نویس)؛ موسیقی (آوازخوان، نوازنده و موسیقی‌دان)؛ هنرهای تجسمی و تصویری (نقاش، طراح، خطاط، مجسمه‌ساز، کارگردان و…)؛ قاریان و منقبت‌خوانان؛ شخصیت‌های تاریخی؛ شخصیت‌های سیاسی معاصر؛ شخصیت‌های نظامی معاصر؛ شخصیت‌های مذهبی معاصر؛ شخصیت‌های فرهنگی معاصر؛ شخصیت‌های خیّر؛ شخصیت‌های علمی معاصر؛ چهره‌های اقتصادی؛ چهره‌های ورزشی؛ چهره‌های متنفذ قومی و نوابغ است. همچنین در این جدول معیارهایی برای جغرافیای تاریخی، آبدات و جغرافیای معاصر و قریه‌ها؛ فرهنگ؛ کتاب‌ها، رسانه‌ها، جراید و ناشران؛ سایت‌ها و نشریات آنلاین؛ احزاب، بنیادها و انجمن‌ها؛ مؤسسات و نهادهای آموزشی، فرهنگی و مذهبی؛ رخدادهای تاریخی و معاصر؛ طایفه‌ها؛ جاذبه‌های طبیعی؛ حیوانات و گیاهان و متفرقه تعیین شده است. برای هر گروه، سه تا چهار ملاک تعیین شده است.  برای مثال برای گروه موسیقی (آوازخوان، نوازنده و موسیقی‌دان) ملاک‌های  (۱. شهرت حرفه‌ای؛ ۲. دارای آلبوم و آثار منتشر شدۀ رسمی؛ ۳. شهرت ویژه در سطح ولایت یا ولسوالی) تعیین شده است، برای هنرمندان معاصر داشتن ملاک‌های ۱ و ۲ شرط لازم است و دربارۀ آوازخوانان محلی داشتن ملاک 3  به تنهایی کافی است.  و یا برای گروه کتاب‌ها، رسانه‌ها، جراید و ناشران، سه ملاک (۱. مؤلف کتاب، صاحب امتیاز و مسؤلان جراید هزاره باشند؛ ۲.کتاب درباره هزاره‌ها باشد؛ ۳.اغلب اعضای هیأت تحریر هزاره باشند) تعیین شده است که داشتن هر ملاک به تنهایی می‌تواند معیار مدخل‌شدن باشد.

  به طور کلی هرچیزی که به نحوی به موضوع کلی دانشنامه مربوط می‌شد و آن معیارها را نیز داشت، از نظر ما مدخل به حساب آمده است. البته، ممکن است برخی از دوستان، آن معیارها را قبول نداشته باشند؛ چنان‌که این روزها برخی پیشنهاد داده‌اند که شخصیت‌های زنده مدخل قرار نگیرند. در این باره ممکن است ما در تعیین مصداق دچار اشتباه شده باشیم که امر طبیعی است و از خوانندگان و ناقدان محترم تقاضا داریم که این موارد را تذکر دهند و با کمال دقت بررسی خواهد شد.

مدخل‌های ارجاعی

ناقد محترمی گفته بود که دانشنامه دربارۀ شخصیت‌های دو اسمی برنامه ندارد؛ یعنی مدخل‌‌ ارجاعی ندارد. روشن است که دانشنامه مدخل‌ارجاعی دارد، نمونه‌هایی از آن در جلد اول آمده است. اما دربارۀ شخصیت‌های دو اسمی باید گفت که این افراد یا با هردو اسم خود، صاحب اثر یا آثار مستقل است که در این صورت، روش ما این است: نامی که خود شخص، امروزه از آن استفاده می‌کند، مدخل اصلی است و نام دومی مدخل ارجاعی به حساب می‌آید. اما اگر آن شخص، زمانی با آن نام شناخته می‌شده و اثری به آن نام منتشر نکرده و طبیعتاً مخاطب در جایی به آن نام بر نمی‌خورد و چه بسا اعضای علمی دانشنامه نیز از آن اطلاع نداشته باشد، دلیلی ندارد که آن نام نیز مدخل یا مستند سازی شود.

انتقاد دوگانگی روشی

گفته‌اند که دانشنامه از روش مختار خود نیز تخطی کرده و دچار رفتار دوگانه شده‌ است. به عنوان مثال گفته شده که دربارۀ شخصیت‌های محترم از کلمۀ «کشته» استفاده شده ولی در سطرهای آخر مدخل «افشار/ محله‌ای در غرب کابل»، از کلمه «شهید» در عبارت « ۲۰۰ نفر شهید و ۶۰۰  نفر به شمول ۶۰ زن و کودک اسیر شدند» استفاده شده است که به گفته منتقد گرامی«نشان دهندۀ بی‌دقتی یا توهین به اشخاص است». (فیسبوک حسین صالحی). باید در پاسخ به این منتقد گرامی توضیح دهیم که روش ما آن است که نویسندگان مقاله ملزم به اجتناب از به کار بردن کلمات ارزشی به طور مستقیم هستند؛ اما استفاده از این کلمات به صورت غیر مستقیم منعی ندارد و گاهی نیز در تحقیق ناگزیر هستیم. در این زمینه نویسندگان ملزم شده بودند که این کلمات و عبارات را در داخل علامت نقل قول مستقیم قرار دهند. آنچه که در مقالۀ افشار  آمده است نقل قول و داخل گیومه است و بلافاصله منبع آن نیز ذکر شده است.

بیان‌های جانبدارانه

 گفته شده که چرا در شناسه فلان کتاب، صفت تحلیلی را به کار برده‌اید. باید گفت که  عنوان تحلیلی بیانگر نوع مقاله یا کتاب است. در طبقه‌بندی‌های سبکی مقالات و کتاب‌ها از صفات توصیفی، روایی، تحلیلی و غیره استفاده می‌شود و هیچکدام از این عنوان‌ها جانب‌داری و ارزش‌گذاری به شمار نمی‌رود. اگر بگوییم که فلان کتاب سبک داستانی یا روایی دارد و دیگری سبک توصیفی یا تحلیلی، فقط به شیوۀ نگارش آن‌اشاره کرده‌ایم و بس. اگر خوانندگان محترم پس از مطالعۀ معرفی و اصل کتاب متوجه شدند که ما در بیان واقعیت سبک و روش کتاب دچار خطا شده‌ایم، تذکر دهند و به دیده منت پذیرفته و بررسی می‌شود. در پاسخ به انتقاد بزرگ دیگری (دای‌فولادی) که در معرفی آثارش از تعابیری مانند «حالت متن ادبی» و «تحت ‌تأثیر جو عاطفی آن روزها» استفاده شده است، اظهار نارضایتی کرده و به این تصور است که گویا در معرفی کتاب ایشان پیش‌داوری صورت گرفته است، باید بگوییم که ما چنین تصوری نداشته‌ایم؛ این نظر در متن منابع بوده است و نظر مؤلف یا دانشنامه نیست.

انتقادات مربوط به منابع

گفته شده که «شرط اصلی در دانشنامه‌نویسی آن است که از منابع دسته ‌اول استفاده شود. منابع دسته اول باید محققانه و از ناحیه یک محقق ارائه شده باشد» (حسین صالحی. فیسبوک). در اصل این سخن که باید از منابع اول استفاده شود، بحثی نیست. اما باید خاطر نشان کرد که عبارت منابع دسته‌اول در تحقیقات تاریخی به منابعِ نزدیک‌ به زمانِ آن واقعه اطلاق می‌شود که لزوماً محققانه نیست یا حداقل به روش‌های علمی و تحقیقی امروزی نوشته نشده‌اند. باید توجه داشت که منابع دسته ‌اول یک وصف نسبی است. هر موضوع، منابع دسته‌اول مخصوص به خود را دارد که باید با توجه به همان موضوع تعریف ‌شود. بنابراین، وقتی دربارۀ جنگ‌های کابل در دهۀ هفتاد شمسی می‌نویسیم، منابع دسته‌اول شامل گزارش‌ها، اسناد، خاطرات و مصاحبه‌های طرف‌های درگیر در آن زمان است. این منابع نیز از منظره‌ای متفاوت و گاه متضاد منتشر شده است و صرف این‌که از دیدگاه مخالف بیان شده است، لزوماً منبع مزبور را از دسته‌ اول بودن نمی‌اندازد.

ضبط نام‌های مناطق

عده‌ای از منتقدان گرامی به نحوۀ ضبط مدخل‌های مناطق اشاره کرده‌اند، در مراسم ازدواج و پیوند خویشاوندی در میان مردم هزاره اصطلاحی است که به لهجۀ محلی با عنوان «ایستغو بدل» یاد می‌شود که البته چون لهجه است بر سر املای آن هم می‌توان چون و چرا کرد. این اصطلاح در دانشنامه به زبان معیار تبدیل شده و زیر عنوان «استخوان بدل» آمده است. عده‌ای ایراد گرفته‌اند که این «دهخدا ‌نویسی است و ربطی به هزاره ندارد»(گروه تلگرامی بامیان امروز). برخی نیز از این‌که اسامی برخی از مدخل‌های دانشنامه، همانگونه ثبت شده‌اند که در دفاتر دولتی و اسناد رسمی آمده‌اند، انتقاد کرده‌اند. به طورکلی، این گونه موارد مستلزم بحث‌های علمی و اکادمیک بسیاری است که بر سر برخی از آن‌ها نیز ممکن است هیچگاه به توافق نرسیم؛ اما آنچه که ما را به اتخاذ تصمیم‎های عملی واداشت چند نکته بود:

 اول. اینک چند قرن است که در کشور ما تحقیقات و اسناد و داده‌ها بر مبنای نام‌‌های رسمی انجام می‌شود و دانشنامه‌ای که در این کشور چاپ و منتشر می‌شود، ناگزیر نمی‌تواند راه کاملاً متفاوتی را بپیماید. اگر نه ممکن است سررشتۀ تمام اطلاعات گم شود.

دوم. گروه علمی دانشنامه برای پرهیز از انارشیسم و هرج و مرج فرهنگی نقطه شروع را نام‌های رایج و رسمی در منابع و اسناد این چند دهه قرار داد و البته واضح است که این کار به هیچ‌وجه به معنی تأیید این تغییرات نیست. البته این قاعده فقط در عنوان مدخل‌ها رعایت شده است وگر نه در متن به تلفظ محلی نام‌ها اشاره شده است.

سوم. اگر درمدخل‌ها زبان معیار را ملاک قرار نمی‌دادیم، تفاوت در تلفظ لهجه‌های مختلف، آشفتگی‌ به بار می‌آورد و اختلافات زیادی بر سر گویش و تلفظ لهجه‌های محلی در می‌گرفت و باز هم توافق بسیار دشوار می‌شد.

۳ دلو ۱۳۹۷ برابر با ۲۴ جنوری ۲۰۱۹