دکتر محمدیونس طغیان ساکایی، استاد پیشین دانشگاه کابل و عضو شورای علمی دانشنامۀ هزاره بر این باور است که تدوین و نشر این دانشنامه اقدام مهم و تاریخی در تعیین سرنوشت مردم هزاره است. او در سخنانی از طریق آنلاین در نشست نقد و بررسی دانشنامۀ هزاره در اتریش گفت که این طرح پژوهشی سهولتی را برای محققان رشته‌های مختلف علوم اجتماعی از جمله دست‌اندرکاران جغرافیای تاریخی فراهم می‌کند. او گفت که دوام جنگ و ناامنی در افغانستان و اقلیم نامساعد و راه‌های دشوارگذار فرصت‌های بسیار را از محققان می‌گیرد و دانشنامۀ هزاره از این نظر پاسخی به نیاز پژوهشگران علوم اجتماعی دست‌کم در بخشی از افغانستان و مخصوصاً در مناطق مرکزی کشور خواهد بود.
متن سخنرانی او در نشست دانشنامۀ هزاره در اتریش چنین است:
نگارش و تدوین دانشنامۀ هزاره در قطار کارهای نمایان مردم ما چون روی آوردن به فراگیری علم و دانش و ورود به دانشگاه‌ها، یکی از مواردی است که در تاریخ افغانستان نمونه ندارد. چنین کار پژوهشی تاکنون درباره شناخت افغانستان نشر نشده است. چون اعمال قدرت در افغانستان به هر دلیلی زمینه را برای انجام چنین کاری مساعد نساختند. نشر یکی دو جلد از دایر‌ه‌المعارف آریانا متأسفانه حاکی از عدم دقت و مشکلات دیگر در ثبت واقعیت‌ها و حقایق کشور بود. به همین علت وطن ما و مخصوصاً مناطق هزاره‌نشین بسیار ناشناخته باقی مانده است. جنگ و ناامنی جاده‌ها و نبود جای مناسب برای محققان و جهانگردان خارجی نیز در نیم قرن اخیر زمینه را محدود ساخته بود. خوشبختانه دانشنامۀ هزاره می‌تواند یک منبع مهم برای تحقیقات آینده باشد و از این لحاظ جایگاه خاص دارد. یکی از مواردی که در دانشنامهٔ هزاره به آن تکیه می‌شود معرفی مناطق هزاره‌جات است که در موضوع جغرافیای تاریخی ما یک منبع بسیار مهم شمرده می‌شود. خاطره‌ای دارم که اهمیت این کار تحقیقاتی در موضوع جغرافیای تاریخی را برای ما روشن می‌کند و آن را خدمت شما نقل می‌کنم؛ زمانی برای دیدار یکی از دوستان خود به دهکده شمرق رفتم. دهکده شمرق در جنوب شهر پلخمری موقعیت دارد. در آن طرف دشت‌های کیله‌گی کوهی با شیب بسیار تند به نام کُزُر نمایان است. درباره آن کوه بلند از یکی از اهالی شمرق پرسیدم توضیحاتی داد و گفت که قلعه‌ای هم در دامنه این کوه وجود دارد که به نام کافرقلعه معروف است. تاریخ نویسان عرب در واقعات لشکرکشی قتیبه بن مسلم به سرزمین ما و درگیری او با نیزک طرخان از قلعه ای به نام «الکرز» یاد کرده که نیزک در آن متحصن شده بود، شاید آنها الکُزر نوشته باشند؛ اما چنانکه می‌دانید مشکلات الفبای عربی که در اثر کم توجهی نویسنده یا نساخ که نقطه «ز» را بالای «ر» گذاشته و کزر را کرز ساخته اند. ضبط اشتباه این نام واژه، دانشمندان را سرگردان کرده بود و موقعیت آن را گاهی در حدود دره شکاری و گاهی در حدود دوشی و پلخمری و مناطق دیگر حدس زده بودند. من بعد از تحقیق، درباره این کوه و قلعه کُزُر، در صفحه فیسبوک خود نوشتم. یکی از محققان که حالا در هالند و در دانشگاه لیدن مصروف کار است برای من نوشت که خوشبختانه یک گره از کار محققان گشوده شده است. این روزها فکرم درگیر قلعه نیتاق است. در بندهش [یکی از منابع تاریخی و دینی زرتشتی به زبان پهلوی]، واژه‌ای آمده است با املای نای‌داغ، اگر آن همین نیطاق امروزی [در بامیان] باشد و اگر ما بتوانیم موقعیت آن را به گونه دقیق ثبت کنیم، به گمان من یک گره مهم دیگر در جغرافیای تاریخی بازخواهد شد. کار دانشنامهٔ هزاره معرفی مکان‌ها، قلعه‌ها، تاریخ، جغرافی، رسم و رواج‌های مردم، ادبیات و فرهنگ مردم و ده‌ها مسئله دیگر است. این کار تحقیقی اهمیت خاصی برای محققان در رشته‌های مختلف دارد که یک نمونه از جغرافیای تاریخی را خدمت شما عرض کردم. اهمیت علمی دانشنامه زمانی برجسته می‌شود که مشکلی از کار محققان را حل کند. ما باور داریم که دانشنامه یکی از منابع مهم در فهرست مآخذ بسیاری از آثار و کتب در آینده خواهد بود. چاپ ویراست دوم جلد اول دانشنامه را برای همه دست‌اندرکاران دانشنامه و جامعه علمی افغانستان تبریک می‌گویم. آرزو دارم آن‌قدر زنده بمانم تا شاهد رونمایی جلد آخر دانشنامۀ [هزاره] نیز باشم.
بیشتر بخوانید:
داکتر موسوی: دانشنامه هزاره گامی برای گفتمان فرهنگی در افغانستان
پروفسور شهرانی: دانشنامۀ هزاره الگویی برای تدوین دانشنامهٔ اقوام افغانستان ارائه کرده است
نقد و بررسی دانشنامهٔ هزاره در اتریش
پروفسور عباس پویا: دانشنامه هزاره کوششی ساختارشکنانه برای ارائه روایتی متفاوت از تاریخ افغانستان
