مدرس و عالم دینی
مؤلف: عبدالعلی عادلی
جلد اول، ویراست دوم
حیدر اخلاقی فرزند یوسف‌علی از طایفۀ احمدبیگ در سال ۱۳۱۷ ش / ۱۹۳۹ م در قریۀ زرسنگ از توابع مرکز ولایت دای‌کندی به دنیا آمد. خواندن و نوشتن ابتدایی را در مکتب‌خانه آموخت. دروس مقدماتی علوم دینی را از شیخ جعفر در قریۀ شِيش و یوسف کربلایی در قریۀ سنگ‌موم فراگرفت. پس از مدتی در مدرسۀ علوم دینی محمدحسین خسروی در قریۀ سنگ‌تخت وارد شد و در زمینه‌های منطق، بلاغت و فقه آموزش دید. اخلاقی در بهار سال 1345 ش، باهدف ادامۀ تحصیل به طرف عراق مهاجرت کرد و وارد حوزۀ علمیۀ نجف شد. او به مدت 5 سال سطوح عالی حوزه تا درس‌های خارج فقه و اصول را فرا گرفت (ناطقی، 1398).
اخلاقی در اواخر سال 1350 ش به کشور و زادگاه خود بازگشت و به حیث عالم دینی به انجام وظیفه پرداخت. در سال 1351 ش بنا به دعوت صادقی نیلی که تازه از نجف برگشته بود به مدرسۀ نیلی رفت و تا سال 1357 ش در آنجا تدریس کرد. از شاگردان اخلاقی در این مقطع می‌توان به افرادی مانند ابراهیم مجاهد، عزیزالله بیانی، محمدعلی تقدسی، سیداکبر موسوی، محمدعلی رحیمی و دیگران اشاره کرد (بیانی، 1398). او از اواخر سال 1357 ش به بعد به جبهه مخالف با نیروهای چپ در افغانستان پیوست و در جبهات مخالفان در دای‌کندی، لعل و پنجو، یکه‌اولنگ و بامیان حضور داشت (همان).
اخلاقی در سال 1358 ش، پس از آنکه شیخ جعفر شِیش (پدر همسرش) درگذشت، مدرسۀ علوم دینی او را به نام «مهدیه» مجدداً احیاء کرد و مسئولیت آن را به عهده گرفت و تا پایان عمرش آنجا را مدیریت کرد. او از سال 1359 ش و پس از شکل‌گیری شورای انقلابی اتفاق اسلامی افغانستان، ابتدا برای مدتی با شورا همکاری داشت. بعدها شماری از چهره‌ها و عالمان دینی دای‌کندی از جمله محمدحسین صادقی نیلی، محمدحسین دانش لزیر، حسین فروتن کیسو، حسین پای لوچ کیسو، جمعه احسانی تمران، حاج نادر کیتی، علی‌یاور خان کورگه، ضابط حبیب‌الله خان احمدی سنگ‌موم، امان‌الله امینی و محمدعلی فصیحی شیخمیران، سید انور نقوی ناوه میش، سید طاهر اعتمادی بیری، ظاهر خان ارگان و دیگران از سوی مسئولان شورا آزار دیدند و زندانی شدند. اخلاقی نیز به پایگاه شورا در خدیر جلب و زندانی شد و بعد با وساطت حاج اسلم کورگه که شخص با نفوذی بود، آزاد شد (بیانی، 1398).
پس از انحلال شورا و افزایش فعالیت دیگر گرو‌ه‌های مخالف در منطقه، اخلاقی با آنان نیز رویۀ همکاری داشت اما خود از ورود جدی به مسائل حزبی پرهیز می‌کرد. در همین راستا از سال 1362 ش به بعد با اینکه خودش متمایل به سازمان نصر افغانستان بود اما برحسب نیاز، وظیفۀ قضاوت در پایگاه پاسداران جهاد اسلامی افغانستان را که از پایگاه‌های مهم در دای‌کندی به شمار می‌رفت به عهده گرفت و با آنان چندین سال همکاری کرد (پژوهش سینا، 1381: 746). او از سال 1368 ش، در سلسله نشست‌هایی که برای شکل‌گیری حزب وحدت صورت می‌گرفت، حضور یافت و در این راستا تلاش‌هایی داشت. اخلاقی در دورۀ طالبان و پس از آن فعالیت‌های دینی و فرهنگی خود را مانند معمول ادامه داد و در مدرسۀ مهدیه مشغول تعلیم و تربیت شاگردان بود. او در سال 1397 ش و در سن 80 سالگی در مزار شریف درگذشت و در همین شهر به خاک سپرده شد. از آن پس مدرسه او را شاگردان و دیگر عالمان دینی منطقه اداره می‌‌کنند (ناطقی، 1398).
منابع: بیانی، عزیزالله. (1398). مصاحبۀ عبدالعلی عادلی با عزیزالله بیانی. 2 دلو 1398؛ پژوهش سینا. (1381ش). افغانستان در سه دهه اخیر. قم: ثقلین؛ ناطقی، سرور. (1398). مصاحبۀ اسکندر عباس‌زاده با سرور ناطقی (پسر کاکای اخلاقی). 28 جدی 1398.
){kind=link}