قوم، شاخه‌ای از طوایف شارستان و وَرس
مؤلف: محمدحسین فیاض
جلد اول، ویراست دوم
اخی/ آخِی، یکی از شاخه‌های طوایف ساکن در دو ولسوالی شارستان و ورس است (خاوری، ۱۳۸۵: ۱۳۴). عزیزالله بیانی به این باور است که کلمۀ «اَخَی»، تحریف شده و در گویش محلی تغییر یافته است. اصل آن «اَکَه» و «اَکا» بوده است و زیرشاخۀ «میر‌اکا» و «میراکه» که منسوب به میراکهولا، شاه مقتدر زاولستان به شمار می‌رود. میراکهولا در حدود ۵۰۰ میلادی تا هند پیش رفت (بیانی، ۱۳۹۸). در کتیبۀ درۀ شالی ارزگان که در عصر میراکهولا نوشته شده است، او خود را «زاول‌شاه بزرگ» خوانده‌است (یزدانی، ۱۳۹۰: ۱۷۵).
علی‌داد لعلی در کتاب اتنوگرافی هزاره‌ها، اخی را جزوِ دای‌چوپان و دای‌زنگی آورده است (لعلی، ۱۳۹۷: ۱۹۷). لعلی پراکندگی شاخۀ اخی را غور، شارستان و قریۀ اخی در دهانۀ ناوۀ خلمبرگ سنگ‌تخت بیان کرده است و احتمال یکسان‌بودن ریشۀ اخی در غور و شارستان را بیان کرده است (همان: ۴۷ و ۱۹۶). ولسوالی شارستان تا سال ۱۳۱۷ ش به نام «سه‌پای» یاد می‌شد. در واقع کلمۀ «پای» به اصطلاح آن محل به معنای تیره است و از آنجا که در شارستان سه تیرۀ مشهور زندگی می‌کرده‌اند، این منطقه به همین نام مسما شده است. آن سه تیره عبارت اند از میرآمور، اَخی و خُوشْمَدی (شهرستانی، ۱۳۵۱: ۲). عزیزالله بیانی معتقد است: «شارستان به نام سه‌پای بوده، اما منحصر به سه تیره نیست و نام سه‌پای به طوایف اَسَ یعنی اَسَ‌پای منتسب است. طایفۀ اَسَ، مشهورترین آن طوایف است و میراکهولا، شاه زاولستان از همین طایفه است و لوحۀ ارزگان این‌طورخوانده شده است: بِکَ اَسَ مِهرقُلا = بزرگ قوم اَسَ خورشید قُول‌ها (بیانی، ۱۳۹۸)».
شاخۀ اَخی در فیض‌آباد و بَرگَر و چند منطقۀ دیگر از شارستان وجود دارد. فیض‌آباد بین دشت بَلَه و بِرگِر واقع شده است و حدود ۳۵۰ خانوار جمعیت دارد (شهرستانی، ۱۳۹۶). همچنین ساکنان کَتَّه‌سَنگ و غُوْچُویْ شارستان نیز از شاخۀ اَخی‌اند (سجادی، ۱۳۹۶). یکی از مشاهیر این شاخه، ابراهیم خان گاوسوار از منطقۀ بَرگَر و از بزرگان اَخی است (غرجستانی، ۱۹۸۹: ۱۲۹).
محمدعیسی غرجستانی، پژوهشگر تاریخ هزاره معتقد است ساکنان سه‌پای از طوایف میرآمور، غُولَه‌کَه و اَلَوْدال هستند و اخی، زیرمجموعۀ الودال است. او در مجموع، بیشتر طوایف ساکن در شارستان را مهاجران ارزگان، دایَه، چُورَه و کَمْسُون می‌داند. به نظر غرجستانی، در شارستان بیشتر از ۲۴ تیره زندگی می‌کنند. تیره‌های مهاجر که به شارستان رفتند، باسی، اخی، حیدر، پشتو و پولاده هستند (غرجستانی، ۱۹۸۹: ۱۹۱ تا ۱۹۵).
ساکنان مناطق تخت ورس، قُلْبَتُو، دَهَن لیلی، لیلی، چهار اُوبَه، چهاردَو و قَیاغَک نیز از شاخۀ اَخی هستند و از سال‌های دور در آن مناطق به سر می‌برند (نیازی، ۱۳۹۶).
منابع: بیانی، عزیزالله. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری زهرا حسین‌زاده با عزیزالله بیانی. ۶ سنبله ۱۳۹۸؛ خاوری، محمد تقی. (۱۳۸۵). مردم هزاره و خراسان بزرگ. تهران: عرفان؛ سجادی، سید محمد. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با سید محمد سجادی. ۶ جدی ۱۳۹۶؛ شهرستانی، علی‌اکبر. (۱۳۵۱). «شهرستان». در مجلۀ جغرافیا. سال یازدهم. شمارۀ اول. صص ۱ تا ۲۰؛ شهرستانی، غلام‌حسین. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با غلام‌حسین شهرستانی. ۶ جدی ۱۳۹۶؛ غرجستانی، محمدعیسی. (۱۳۶۶). تاریخ نوین هزاره‌جات. کویته: شورای فرهنگی اسلامی افغانستان؛ غرجستانی، محمدعیسی. (۱۹۸۹). تاریخ هزاره و هزارستان. کویته: شورای فرهنگی اسلامی افغانستان؛ لعلی، انجنیر علی‌داد. (۱۳۹۷). اتنوگرافی هزاره‌ها، چاپ اول. کابل: بنیاد اندیشه؛ نیازی، امین. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با امین نیازی در تاریخ ۶ جدی ۱۳۹۶؛ یزدانی، حاجی کاظم. (۱۳۹۰). پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها، چاپ چهارم. تهران: عرفان.
