شخصیت تاریخی هزاره‌های بهسود
مؤلف: محمدحسین فیاض
جلد اول، ویراست دوم
آتا ولی شخصیتی تاریخی برای هزاره‌های بهسود و به تعبیری پدر معنوی بخش بزرگی از آنان و از زاهدان زمان خود بوده است. روایات تاریخی دربارۀ زندگی او متفاوت است. ابن بطوطه، جهان‌گرد مسلمان مراکشی در سال ۷۳۳ ق / ۱۳۲۳ م، در سفر به بهسود قدیم (از جلال‌آباد تا بهسودِ هزاره‌جات)، با «آتا ولی» یا «آتا اولیاء» دیدار می‌کند.
او پس از سفر به دامنه‌های هندوکش به پنج‌هیر (پنجشیر) می‌رسد. از آن جا به «کوهستان بَشّای» می‌رسد که محل زندگی آتا ولی است. ابن بطوطه تصریح می‌کند «آتا به ترکی به معنای پدر است»و احتمالاً منظور وی، پدر معنوی است. او می‌افزاید: «این شیخ را گویند سه‌صد سال عمر کرده؛ اما به نظرم پنجاه ساله رسید و مردم آن نواحی اعتقاد فراوان به او دارند. مردم شهرها، قریه‌ها و حتی پادشاهان به زیارت او می‌آیند». ابن بطوطه از اکرام و احترام آتا ولی یاد می‌کند و می‌نویسد: «نزدیک زاویۀ شیخ در روی نهر آبی منزل کردیم و به دیدار او رفتیم. با من معانقه کرد. تنش چنان نرم بود که لطیف‌تر از آن بدنی ندیده‌ام». ابن بطوطه یادآور می‌شود که او به نواب خود در غزنی نامه نوشت و سفارش مرا به آن‌ها کرد (ابن بطوطه، ۱۳۷۶: ۴۷۳).
برخی بر این باورند که دیدار یادشدۀ ابن بطوطه با آتا ولی در بهسود صورت گرفته‌است. طبق روایت عباس دلجو، مورخ و پژوهشگر هزاره، «کوهستان بَشّای»، کوهستان هفت بچه در بهسود است. نهر آبی که در سفرنامه از آن یاد شده، سراب اژدر در دامنۀ کوهستان هفت بچه است؛ چون همین امروز نیز قبر «آتا ولی» در منطقۀ دشت مازارِ قَرْقُل از توابع بهسود قرار دارد (دلجو، ۱۳۹۸).
کاظم یزدانی، مورخ و پژوهشگر هزاره در توضیح نمودار شاخه‌های مرکز و غرب بهسود از شخصی به نام «آته ولی» (دای‌دهقان) یاد می‌کند که نسب بخش بزرگی از مردم بهسود به او می‌رسد. به گفتۀ او، یکی از فرزندان آته ولی، «شیخ حسن» (تاته ولی) است که اکنون قبر وی در دشت مازار قَرقُول زیارتگاه است (یزدانی، ۱۳۹۰: ۳۹۳ و ۳۹۴).
به این ترتیب، چهرۀ تاریخی دیگری که در کنار آتا ولی مطرح است، شیخ محمدحسن معروف به تاته ولی است، هرچند برخی او را با آتا ولی یکی می‌دانند. تاته ولی از منطقۀ خَوات به نام قَرْناله (اکنون از توابع ولسوالی ناهور غزنی) بود. او از علمای بزرگ و از شاگردان سید شاه‌تراب در خوات وردک (از توابع ولسوالی چک فعلی) بوده است. تاته ولی بعد از فوت شاه‌تراب پیش سید شاه‌قلندر ادامۀ تحصیل داده است. گفته می‌شود که او در برگشت از سفری که به زیارت قبر شاه‌تراب به چهارصدخانۀ شارستان رفته بوده، در منطقه قَرْقُل بهسود از دنیا رفته و در دامنۀ دشت دفن شده‌است. از آن پس، این دشت «دشت مازار» نامیده می‌شود (بصیر، ۱۳۹۸). اما روایت دیگری نیز وجود دارد که تاته ولی در مقاومت با راهزنان کشته شده است و به همین دلیل، مرقدش زیارتگاه خاص و عام شده‌است (تیزکی، ۱۳۹۸). در دهه‌های اخیر هر سال، طایفه «شَیْخْ» در قرناله دسته‌جمعی به زیارت مزار می‌آیند و نذورات و روضه‌خوانی می‌کنند. قبر تاته ولی را به شکل اساسی اعمار کرده‌اند (بصیر، ۱۳۹۸). از این که اجداد مردم قرناله خوات به شیخ حسن تاته‌ولی می‌رسد، به آنان «قوم (تیره) شیخ» می‌گویند (خلیلی، ۱۳۹۸).
طبق روایت‌های تاریخی مهاجرت سادات در قرن هشتم هجری به هزاره‌جات آغاز شده است و یکی از هفت تن ساداتی که به هزاره‌جات رفته، سید شاه‌قلندر است که در وردک ساکن شده است (یزدانی، ۱۳۹۰، ص۷۷). از سویی، آته یا تاته ولی بعد از فوت سید شاه‌تراب برای ادامۀ تحصیل پیش شاه قلندر رفته است (بصیر، ۱۳۹۸). نقطۀ اتصال روایت‌ها این است که ابن بطوطه نیز در همین قرن هشتم هجری (۷۳۳ ق/ ۱۳۲۳ م) به بهسود رفته و با آتا ولی دیدار کرده‌است (ابن بطوطه، ۱۳۷۶: ۴۷۳). این قراین شاید حکایت از آن داشته باشد که آتا ولی و تاته ولی یک نفر است و احتمالاً کاظم یزدانی و مردم منطقه در قسمت تشخیص دقیق آن، خلط کرده‌اند. گویا این نام به خاطر اشتراکات حروف و با گذشت زمان در گویش محل درهم آمیخته‌است؛ زیرا در بیشتر مناطق هزاره، به پدر «آته» و به عمو «تاته» گفته می‌شود (برهانی، ۱۳۹۸). باتوجه به قراین یاد شده این احتمال تقویت می‌شود کسی که امروزه مرقد او در دشت مازار قَرْقُل قرار دارد و به نام تاته ولی یاد می‌شود، آته ولی باشد.
منابع: ابن بطوطه، محمد بن عبدالله. (۱۳۷۶). سفرنامۀ ابن بطوطه. ترجمۀ دکتر محمدعلی موحد. چاپ ششم. تهران: آگه؛ برهانی شارستانی، محمدعلی. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با محمدعلی برهانی شارستانی. ۵ قوس ۱۳۹۸؛ بصیر، سید محمدحسین. (۱۳۹۸). «از یادداشت‌های تحقیقات میدانی عزیزالله شفق». ۲۵ میزان ۱۳۹۸؛ تیزکی، حاجی نورحسن. (۱۳۹۸). «از یادداشت‌های تحقیقات میدانی عزیزالله شفق». ۲۵ میزان ۱۳۹۸؛ خلیلی، محرم‌علی. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی محمدحسین فیاض با محرم‌علی خلیلی (نویسنده و عالم دینی). ۳۱ سنبله ۱۳۹۸؛ دلجو، عباس. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی اسدالله شفایی با عباس دلجو. ۱ عقرب ۱۳۹۸؛ یزدانی، حسین‌علی (حاجی کاظم). (۱۳۹۰). پژوهشی در تاریخ هزاره‌ها. چاپ چهارم. تهران: عرفان.
