ولسوالی در ولایت دایکندی
مؤلف: حسین رهیاب (بلخی) و محمد امینی (اشترلی)
جلد اول، ویراست دوم
ولسوالی اشترلی به مرکزیت قوچنقی (بند مزار) تقریباً در ۶۳ کیلومتری جنوب غربی پَنْجَوْ و ۵۸ کیلومتری شمال غربی خدیر قرار دارد. اشترلی تقریباً در ۶۶۲۳۲۲ تا ۶۶۳۱۵۰ درجۀ طول شرقی و ۳۴۰۹۴۱ تا ۳۴۱۷۵۶ درجۀ عرض شمالی موقعیت دارد. اشترلی حدود ۲۴۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. اشترلی از طرف شرق و شمال‌شرق با ولسوالی‌های میرامور و ورس بامیان و از طرف شمال و شمال شرق با ولسوالی‌های پَنْجَوْ بامیان و لعل ولایت غور و از طرف غرب و شمال غرب با ولسوالی‌های خدیر، سنگ‌تخت و بندر و از طرف جنوب با مرکز ولایت (نیلی) و ولسوالی شارستان ارتباط دارد.
پیش از تأسیس ولایت دایکندی (۱۳۸۳ش) و قبل از تأسیس ولسوالی، اسم آن نوه (ناوه) اشترلی بود که منطقه‌ای نسبتاً بزرگ بود. اما پس از تأسیس ولسوالی، عنوان اشترلی هم برای درۀ اشترلی استعمال می‌شود و هم برای ولسوالی. البته حوزۀ اداری اشترلی نخستین‌بار در سال ۱۳۵۹ش طبق پلان «شورای انقلابی اتفاق اسلامی» فعال شد و حوزۀ اشترلی به مرکزیت «میانه» اشترلی یکی از ۱۵حوزۀ شورای اتفاق اسلامی بود. در «زمان حزب وحدت اسلامی» نیز یکی از طرح‌ها این بود که دایکندی به ولایت ارتقا یابد و به چندین ولسوالی تقسیم شود. این طرح در زمان حکومت حامد کرزی عملی شد و ولایت دایکندی به مرکزیت نیلی و ۹ ولسوالی تشکیل شد (امینی، ۱۳۹۸).
اشترلی از ولسوالی‌های پرنفوس ولایت دایکندی است. نفوس این ولسوالی بنا بر سروی مقدماتی همبستگی ملی در سال ۱۳۸۷ش، جمعاً شامل ۱۴۲۷۶ خانواده بوده که بر اساس معیار انکشاف دهات ۹۹۹۳۲ نفر می‌شده است (رها احمدی، ۱۳۹۳).
مناطقِ ولسوالی اشترلی عبارت‌اند از: ناوه اشترلی، جنگان، چهارقول (۱. شیخمیران وسیادره؛ 2. قوچنقی به شمول قوچنقی و تی اسپیدی و بند مزار و بالوچ؛ ۳. نوجک؛ ۴. دهن‌قول، سرخ قول، دیوانه قول و غوچ قول)، تاس‌قول، بغل‌کندو، خوشک و کورگه. این ولسوالی، در قالب ۹۱ شورای انکشافی و ۳۶۰ دفتر میری تنظیم شده است. نوۀ (ناوۀ) اشترلی ۸۰ دفتر، جنگان ۴۰ دفتر، بغل‌کندو ۶۰ دفتر، چهارقول ۶۰ دفتر، خوشک ۶۰ دفتر، کورگه مربوط ولسوالی اشترلی ۳۷ دفتر، تاس‌قول ۲۳ دفتر غیررسمی (امینی، ۱۳۹۸؛ بیانی، جان‌محمد، ۱۳۹۸). ناوۀ اشترلی شامل دهن اشترلی، دهن گردش، دهن کُلّه، سبزگُلی، دهن پودینه، دهن مامود (محمود)، میانه، تاق میچید، رنگ‌درخت، گم‌آب، خرس‌خانه، سرنیل، قلعه‌چه، بَلی‌کوه، اشتران، کودی، نَیچه – دهن نرم تا، خوجامد (خوجه‌احمد)، چنار، قدلک (کدالک)، سنجید، ککرک، گومرده، کودیگگ، برغسونک، سنجیدک، اله بید، چرخیوک (چرخ‌آبک)، سرگردش، دوایی (دوآبی)، کدال، دهن نو، باریک جوی، دهن داله، سرداله، زردگلی، سرکله، پشت جوی، سرمامود، دهن نویل، جیغه، راست کمو (کمان)، اوسه‌یی، پیرقلی، زیربَلَک، خدیرباش، سر خدیر باش، نوشاه، نودراز و اَوزَک است. بغل‌کندو شامل مناطقِ مربولاق، آهنگر، سر تاله، گردبید، نَورَگ، اردزار، غوچان علیا و سفلا، قول پلات، جوزری، گردن توپ، اسپی نیل، غرک، تتوی علیا و سفلا، ناهور پاینده، خشک نو، لرگشته، مرغه، مونده، ناوغلی، مرغک، اسپی سنگ، گردجنگل، زردسنگ، سیاخرک، شارمرغک، چاچا، گرزگ، دره‌لیگ، ایچشک، قول‌شرک، چارجویه، سیاه‌ناور، مسروک، تنگی، جلورک، نوا، میدو (میدان)، ناوره‌پیاز، نی‌قول، نورک فهرستان، سیاه‌خاک، تخته‌پوشک و تخته‌دوزک است. خوشک شامل ده‌عروس، لورو (لوران)، نگلِج، تالج، نالج، کما، پیش درم و لُرُبز است. جنگان به دو بخش جنگان کلان و خرد تقسیم می‌شود و شامل مناطقِ دهن قلندران، شاتو، ایلسفی، چکه و… ، کورگه (علیا و سفلی)، کورگه علیا جزء ولسوالی خدیر و کورگه سفلی جزء ولسوالی اشترلی است. کورگه سفلی شامل مناطق شیلان، تگاب و فرقُل است (امینی، ۱۳۹۸).
دلیل نام‌گذاری: مردم بومی، منطقۀ «اشترلی» را «اشتللی» تلفظ می‌کنند، اما در کاربرد رسمی به‌صورت «اَشتَرلی» استعمال می‌شود. احتمال دارد اصل آن «اَشتاَتَل» باشد. «اَشت»، به مفهوم عدد «هشت» و «اَتَل» در گویش ترکی و کوشانی به معنای سوارکار ماهر است. همچنین ممکن است اصل اشترلی، «اشت‌اَلَی» باشد. هزاره‌ها دوست بسیار صمیمی را «اَلَی» گویند. در این صورت «اشترلی» به معنی هشت دوست صمیمی است (بیانی، عزیزالله، ۱۳۹۸). در روایتی دیگر، در زمان قدیم، اشترلی یک ساحۀ بکر و خالی از سکنه بوده است و در یک فصل «بارانی» و «گِل‌ولای» مسافرانی از طایفۀ چاوش در حال گذر از این منطقه بودند که شُتُران یا اُشتُرهای‌شان، در گِل و لای گیرمانده و عبور نمی‌توانستند. تعدادی از افراد کاروان، در آن‌جا ساکن می‌شوند. بدین جهت نام این قریه به «شتُرلی» نام‌گذاری شده و در گذر زمان به «اَشتَرلی» تبدیل شده است (بیانی، جان‌محمد، ۱۳۹۸). همچنین گفته شده است که در زمان قدیم، این منطقه محل تردد کاروان‌های تجاری بوده است و اموال تجاری را با «شتر» به مناطق اطراف انتقال می‌دادند. به‌دلیل تردد کاروان‌های شتر، ابتدا به اُشترلَین (خط شتران) مشهور و سپس در محاورات مردم به «اَشترلَی» تبدیل شده است (رها احمدی، ۱۳۹۳).
سیمای طبیعی: ولسوالی اشترلی یک منطقۀ کوهستانی است. در تابستان معتدل و در زمستان سرد است. فصل سرما در مناطق جنگان و بغل‌کندو طولانی‌تر از جاهای دیگر است. بارندگی در ولسوالی اشترلی در حد متوسط است و بارش برف در آن بیشتر از بارش باران است (امینی، ۱۳۹۸). به علت کوهستانی بودن، بیشتر آب‌ها و چشمه‌های منطقه با پدید آوردن رودها، از محدودۀ ولسوالی خارج می‌شود. رود و دره‌های آن عبارت‌اند از: اشترلی، شیخمیران، سیادره، تاس‌قل، قوچنقی، نوجک، آهنگر و خوشک.
مساحتِ اشترلی در منابعِ مختلف متفاوت ذکر شده است. توسلی غرجستانی در سیمای ارزگان (۱۳۸۷: ۲۱) و بیانی در شناسنامۀ مختصر اشترلی (۱۳۸۹) مساحتِ آن را ۱۸۹۰ کیلومتر مربع ذکر کرده است. اما راپور پلان استراتژیک انکشاف شهر اشترلی، ۱۳۶۰ کیلومتر مربع آورده است (تیم مطالعات طرح و ترتیب پلان‌های انکشاف شهرها، ۱۳۹۵: ۱۱). غرجستانی تعداد قریه‌های ولسوالی اشترلی را ۳۴۳ ذکر کرده است (توسلی غرجستانی، ۱۳۸۷: ۲۱). بیانی مجموع قریه‌های خُرد و بزرگ آن را ۴۸۸قریه می‌داند (بیانی، محمدجان، ۱۳۹۸).
سابقۀ تاریخی: در ارتباط با سابقۀ تاریخی اشترلی اطلاعات دقیقی در منابع وجود ندارد. تاریخ اشترلی را می‌توان بر اساس منابع با منطقۀ ارزگان مرتبط دانست که قدمت طولانی دارد. در این ولسوالی، غارهایی نیز وجود دارد که محل سکونت مردم بوده است، اما تحقیق علمی در ارتباط با آن‌ها صورت نگرفته است (فرهمند، ۱۳۹۶). اشترلی از مناطق قدیمی این ولسوالی است و به دلیل موقعیت ارتباطی‌اش در زمان‌های گذشته کاروان‌های تجارتی در آن تردد می‌کرده‌اند. حکایت افسانه‌گونه‌ای وجود دارد که شاه عباس اول صفوی (۱۵۸۸تا ۱۶۲۹م) در هنگام حمله به این منطقه در خانۀ دولت بیگ در «تِمران» فرود آمد و فرمانروایی هزاره‌جات را به دولت بیگ اعطا کرد (پولادی، ۱۳۸۱: ۲۴۹). این حکایت شاید دقیق نباشد اما روایت‌های شفاهی وجود یک نسخه قرآن امضاشدۀ شاه عباس اول را تایید می‌کند که به یکی از میران این منطقه هدیه شده و اکنون (۱۳۹۶ش) نزد بازماندگان او در منطقه موجود است (موسوی، ۱۳۹۵). نام منطقۀ اشترلی به کرات در منابع مربوط به حدود یک‌صد سال قبل و از جمله در سراج‌التواریخ آمده است. از نوشتۀ کاتب بر می‌آید که اشترلی در اواخر قرن ۱۹ میلادی به کرات مورد حملۀ سپاهیان عبدالرحمان قرار گرفته است. به نوشتۀ کاتب در ذیل وقایع سال ۱۳۰۹ق / ۱۸۹۱م قوای عبدالرحمان که از تمزان به قصد الحاق به عبدالقدوس راهی گیزَو بودند، در کوتل کشکول گرفتار کمین قوای هزاره (احتمالاً عظیم بیگ) شده و مجبور شدند عقب بنشینند و به اشترلی فرود آیند (کاتب هزاره، ۱۳۹۱: ۹۴۱). همچنین وقایع سال ۱۳۱۱ق / ۱۸۹۳م حکایت از ظلم و ستم حکّام و مأموران مستقر در گیزَو بر مردم اشترلی دارد (همان، ۱۳۹۱: ۳۲۴). کاتب در وقایع همین سال از چپاول اموال مردم اشترلی نیز به دست عوامل دولت یاد می‌کند (همان، ۳۷۷). پولادی نیز به نوشته‌ای از ایوامورا اشاره کرده است که در سال ۱۹۵۹ در اشترلی شاهد مراسم محرم در اقامتگاه تابستانی حیدر بیگ بوده است (۱۳۸۱: ۲۱۷). در منابع تاریخی و روایت‌های شفاهی، از مشارکت مردم اشترلی در خیزش دایکندی و دای‌زنگی سخن‌گفته شده است. در رأس خیزش، میر محمدحسن بیگ از لعل، میرغلام‌حسین بیگ از اشترلی، میر یوسف بیگ از تخت و میر سلمان بیگ از ورس قرار داشتند (توسلی غرجستانی، ۱۳۸۷: ۶۹). خیزش و مخالفت ملا خداداد لورانی در سال ۱۳۲۱ش در برابر حکومت وقت، کوچی‌ها و برخی از خوانین همکار با حکومت صورت گرفت (نجفی، ۱۳۷۷: ۵۶). در دهۀ پنجاه کوچی‌ها بر اشترلی فشار آوردند تا بند اشترلی و علف‌چرهای آن را تصرف کنند، اما مردم به سر پرستی ارباب محمد امیر اشترلی، در برابر کوچی‌ها ایستادند و اجازه ندادند که مناطق و علف‌چرهایشان تسخیر شود. همچنین در سال ۱۳۵۸ش علما، بزرگان و مردم در خیزش سراسری هزاره‌جات علیه حکومت جمهوری دموکراتیک افغانستان حضور فعال داشتند و علمایی چون حسین‌داد امینی، چراغ‌علی موحدی معروف به غلام‌علی موحدی و محمود ناطقی در آزادسازی ولسوالی‌های دایکندی، لعل، پنجو، بهسود و بامیان سهم عمده گرفتند. ناطقی و تعدادی از نیروهای مردمی، در جنگ بامیان کشته شدند (امینی، ۱۳۹۸).
قوم و مذهب: ساکنان این ولسوالی از نظر قومی بیشتر هزاره‌اند و تعداد کمی سید و اوشار (افشار) و تاجیک نیز در آن زندگی می‌کنند. از نظر مذهبی همه شیعه هستند (رحیمی و شهید، ۱۳۸۶). طوایف عمدۀ ولسوالی اشترلی، خوشک، چاوش، احمدبیگ، شیخ‌علی، حیدربیگ، سید، نیکه، آهنگر، عسکر، پُرقلی، پِرستو، عبدی، میرآزار، بیگلی، تاجیک، روشن‌بیگ، نظرک / آذر و غیره هستند (امینی، ۱۳۹۸). مردم ولسوالی با توجه به تبار قبیله‌ای‌شان در منطقه معرفی می‌شوند (فرهمند، ۱۳۹۶).
راه‌ها: بر اساس برآورد وزارت احیا و انکشاف دهات در سال ۱۳۸۶ش، ولسوالی اشترلی حدود ۴۵۰ کیلومتر سرک خامه دارد. بر اساس یافته‌های همان وزارت، ۱۵ درصد قریه‌جات اشترلی به مراکز ولسوالی یا بازارها وصل است و ۲۰ درصد خانوارها به سرک‌های خامه دسترسی دارند، ۲.۷ درصد راه‌های ولسوالی در تمام فصول سال باز است، ۴۵.۸ درصد سرک‌ها در برخی از فصول سال باز است و ۵۱.۳ درصد ساحات سرک ندارند (رحیمی، ۱۳۸۶). در مسیر ولسوالی دو کوتل وجود دارد که عبارت‌اند از کوتل گردش حد فاصل اشترلی و قوچنقی، کوتل کرکرک‌نو حد فاصل قوچنقی و شیخمیران (امینی، ۱۳۹۸).
معارف: در ولسوالی اشترلی در مجموع ۵۰ نهاد تعلیمی / تربیتی فعالیت دارد. این ولسوالی ۲۵ لیسه، ۱۳ متوسطه، ۱۰ ابتداییه، ۱ مدرسۀ تعلیمات اسلامی و ۱ مرکز تربیۀ معلم دارد (بیانی، جان‌محمد، ۱۳۹۸).
وضعیت صحی: فاصلۀ متوسط قریه‌ها به نزدیک‌ترین مرکز صحی ۳۰ کیلومتر است. ۹۰ درصد مردم آب آشامیدنی خود را از ساحات قریه‌جات تأمین می‌کنند (رحیمی و شهید، ۱۳۸۶). مراکز صحی ولسوالی عبارت است از: ۱. کلینیک میانۀ اشترلی؛ ۲. کلینیک لربز خوشک؛ ۳. کلینیک آهنگر بغل‌کندو؛ ۴. کلینیک ده عروس خوشک؛ ۵. کلینیک شیخمیران؛ ۶. کلینیک فرعی جنگان؛ ۷. کلینیک فرعی دهن گردش اشترلی؛ ۸. کلینیک فرعی سفیدسنگ بغل‌کندو؛ ۹. آشیانۀ صحی جنگان؛ ۱۰. آشیانۀ صحی چاه‌چاه بغل‌کندو؛ ۱۱. آشیانۀ صحی مسروک عبدی بغل‌کندو؛ ۱۲. آشیانۀ صحی چهارجویه عبدی بغل‌کندو؛ ۱۳. آشیانۀ صحی سیادره؛۱۴. آشیانۀ صحی طاس‌قل؛ ۱۵. آشیانۀ صحی تگاب کورگه؛ ۱۶. کلینیک شیلان کورگه (بیانی، محمدجان، ۱۳۹۸).
مراکز دینی و فرهنگی: اشترلی دارای منبر، مساجد و تکیه‌خانه‌های متعددی است. در ولسوالی اشترلی، هشت مدرسۀ علوم دینی وجود دارد: ۱. مدرسۀ «المنتظر» اشترلی که در سال ۱۳۵۶ ش در منطقۀ «میانه» احداث شده است (امینی، ۱۳۸۹)؛ ۲. مدرسۀ «المهدی» شیخمیران که در سال ۱۳۵۶ش ساخته شده است (توسلی غرجستانی، ۱۳۸۷: ۱۲۰؛ رها احمدی، ۱۳۹۳)؛ ۳. مدرسۀ «امام زمان» مربولاق که در سال ۱۳۹۵ش تأسیس شد؛ ۴. مدرسۀ «امام صادق» فهرستان _ عبدی در سال ۱۳۵۵بنا شد؛ 5. مدرسۀ «امام زمان» کورگه؛ ۶. مدرسۀ «امام حسین» قوچنقی در سال ۱۳۶۶ش بنا شده است؛ ۷. مدرسۀ «رسول اکرم» خوشک در سال ۱۳۸۶ بنیان‌گذاری شده است (توسلی غرجستانی، ۱۳۸۷: ۱۳۰)؛ ۸. مدرسۀ «مهدی موعود»؛ در پیتاب بغل‌کندو قرار دارد.
پوشش گیاهی: این ولسوالی از داشتن گیاهان صحرایی نسبتاً غنی است و منبع خوبی برای تغذیۀ حیوانات علفچر است. کمی، دروانه، بنگ‌دیوانه، خرکوده، غیغو، قوچنقی، قپترغی، قاف، اشترخار، خرَپک (خارپک)، اوجر، رشقه، سرخ‌خاکو، مورغمبی، بجندگ، برغس، بلدرغو، زیره، بولو، لَلَک، گوش‌بره، کوده، تلخک، گنده‌بغل و خوله از گیاهان این ولسوالی است. اسِپند و بدره در باورهای عامیانۀ مردم نقش دارویی ویژه‌ای دارد (امینی، ۱۳۹۸) گیاهان دیگری چون کوزه‌تنی، چوکری، سیر، یامه، بویه، خرغول، کولچه، قولخک و… نیز در اشترلی وجود دارد (رها احمدی، ۱۳۹۳).
زیست جانوری: در محیط طبیعی منطقه، پرندگانی چون کَوْک، گنجشک، کلاغ، بودنه، بورگود، شاهین و کبوتر، برخی پستانداران همانند آهو، گرگ، روباه و خرگوش و برخی خزندگان مانند، مار، سوسمار و تَبَرغو زندگی می‌کنند و در تعادل محیط زیست نقش دارند (رها احمدی، ۱۳۹۳). در قدیم در برخی مناطق ولسوالی مانند «خرس‌خانه» اشترلی، خرس‌های زیادی زندگی می‌کردند که غارک‌های آن‌ها تاکنون موجود است (جویا، ۱۳۹۸). اما امروزه حیوان‌هایی چون آهو و خرس تقریباً نابود شده‌اند.
وضعیت اقتصادی: بیشتر مناطق ولسوالی اَشْتَرلَی سردسیر است (عارف، ۱۳۹۱: ۲۴۴) و مردمان آن بیشتر به زراعت، مال‌داری، دکان‌داری، باغ‌داری و صنایع دستی مشغول هستند (پولادی، ۱۳۸۱: ۱۱۵). با توجه به داشتن چراگاه‌ها و علف‌چرهای مناسب، وضعیت نسبتاً خوبی برای مال‌داری فراهم است، اما مال‌داری به شکل سُنّتی، طولانی‌بودن فصل زمستان و دشوار بودن تهیۀ علوفه بازدهی آن را کم کرده است. محصولات زراعتی ولسوالی اشترلی، گندم، جو، جواری، عدس، کچالو، باقلی، پیاز، شلغم، زردک، زردآلو، سیب، بادام، توت و چهار مغز است. صادرات ولسوالی شامل گلیم، گوسفند، گاو، قروت، دوغ، مسکه، کِشته و صنایع دستی است (امینی، ۱۳۹۸). بر اساس برآورد شورای انکشافی ولسوالی اشترلی در سال ۱۳۸۶ ش ۷۵ درصد اهالی، عایداتشان را از زراعت تأمین می‌کنند. مساحت زمین‌های زراعتی کشت‌شده در این ولسوالی ۶۶۸۰۰ هکتار است. حد وسط مالکیت زمین 4 جریب برای هر خانوار است. مساحت زمین‌های آبی مشروب‌شده از رودخانه ۶۳۰۰ جریب، مساحت زمین‌های آبی مشروب شده از آب حوض‌ها، سربندها، کاریزها و کانال‌ها ۴۷۵۰۰ هکتار و مساحت زمین‌های للمی (دیم) ۱۲۰۰ هکتار است. محصولات عمده زراعتی اشترلی گندم، جو، جواری و نخود است (رحیمی و شهید، ۱۳۸۶).
صنایع دستی: گلیم‌بافی و دست‌دوزی از صنایع عمدۀ اهالی اشترلی است و محصولات آن به بیرون از منطقه صادر می‌شود. ۲ درصد از اهالی، عایدات خود را از صنایع‌دستی تأمین می‌کنند (رحیمی و شهید، ۱۳۸۶). صنایع دستی چون جووال، پلاس، غونج، غون‌جگ، نمد، ماشو، دستکش، جوراب، کوله، پرده و دست‌مال در ولسوالی اشترلی رواج دارد. انگشترسازی و تسبیح‌سازی نیز در برخی مناطق رواج دارد، ساخت انگشتر و تسبیح از سنگ‌های سبز نوشاه از سنگ موره (مهره) آن معروف است (امینی، ۱۳۹۸).
معادن: سنگ‌های قیمتی در نوشاه و سفیدسنگ و زغال‌سنگ در نوبندک کشف شده است که به صورت ابتدایی در دسترس اهالی است (رحیمی و شهید، ۱۳۸۶). سنگ نوشاه دارای میخک‌هایی شبیه نقره است که مردم محل از آن تسبیح و موره (مهره) می‌سازند و پودر آن برای درمان زخم مفید است. میخک‌های آن دقیقاً شناسایی نشده است (امینی، ۱۳۹۸). در دهۀ ۱۳۶۰ش در گلی قلعه‌چه سنگ‌های گرد شبیه تیشله با جلایش خاصی کشف شده بود. مردم محل، می‌گفتند که الماس است و امینی اشترلی استخراج آن را متوقف کرد. معدن آهن در کوه سیاه و معدن مس در سر «سرخ‌قُول» و معدن زغال در نوبندک خوشک، در مرحلۀ شناسایی قرار دارد (جویا، ۱۳۹۸). معدن مس ولسوالی اشترلی دومین معدن بزرگ مس در افغانستان بعد از مس عینک است (خبرگزاری پژواک، ۱۳۹۸).
آثار تاریخی: قلعۀ دولت بیگ و حیدر بیگ از جمله آثار متأخر اشترلی به شمار می‌رود که آثار آن موجود است. در برخی از مناطق خرابه‌هایی وجود دارد که به احتمال قوی نشانۀ جنگ‌های ویرانگر گذشته است. در ولسوالی اشترلی غارهایی وجود دارد که بسیاری از آن‌ها در زمان‌های دور محل سکونت انسان بوده و از برخی در سال‌های اخیر آثاری به دست آمده و از کشور خارج شده است. غار سر جوقل، غار رباط کورگه و غار سنگ سوراخ جنگان از جمله غارهای اشترلی است. در غار سرجوقُل، استخوان‌های انسان دیده شده است. در غار سنگ سوراخ، در فصل بهار و زمستان «یخ» موجود است و در قسمت پایین غار شرشر آب به‌گوش می‌رسد. همچنین داستان‌هایی از «شار» و «مرغک» بغل‌کندو نقل می‌شود. این منطقه شهرکی بوده است که قدمت آن به دوران سلطان محمود غزنوی می‌رسد و در حوادث روزگار سوخته و نابود شده است. آثار آن مانند خشت‌های پختۀ مسیر نلِ آب و دیوارک‌ها موجود است (علوی، ۱۳۹۸) در نوۀ اشترلی منطقه‌ای به‌نام قلَچه (قلعه‌چه) وجود دارد که روی کوه‌های کوچک آن برج جنگی کوچکی است (امینی، ۱۳۹۸). در قسمت جنوبی منطقۀ «گُم‌آب» کوهی وجود دارد که طبق گفته‌های موسفیدان، در زمان قدیم عده‌ای با زور و با ریختن زغال، جو، نمد و غیره آب آن را بند کرده‌اند. اکنون این آب از قریۀ «ایرغی‌بلاق» پیازان از توابع ولسوالی پنجو بیرون می‌شود (جویا، ۱۳۹۸). منطقه به تفحص باستان‌شناسی نیاز دارد تا آثار تاریخی آن تعیین تکلیف شوند. با وجود این، آثار تاریخی اشترلی در ارتباط با کل منطقۀ دایکندی قابل تطبیق است (موسوی، ۱۳۹۵).
ورزش: در قدیم سوارکاری و مسابقات اسب‌دوانی، کشتی‌گرفتن، نشانه‌زنی با سنگ و تفنگ، سنگ‌انداختن و بازی سنگ‌گیرک خیلی رواج داشت. اما امروزه، ورزش‌های والیبال و فوتبال بیشتر رونق دارد (امینی، ۱۳۹۸).
مشاهیر: دولت بیگ و حیدر بیگ (پولادی، ۱۳۸۱: ۲۴۹و ۲۱۷). دو تن از ارباب‌های بزرگ آن منطقه‌اند و نامشان در منابع تاریخی آمده است. از شخصیت‌های معاصر اشترلی سرور دانش (معاون دوم رئیس جمهور فعلی (۱۳۹۶ش / ۲۰۱۷م افغانستان) است. چراغ‌علی موحدی، حسین‌داد امینی، سید محمود هاشمی (معروف به ارزگانی)، اسحاق محقق، ملاّ خداداد لورو (لوران)، محقق کورگه، شیخ‌غدیر مهدوی، محمود ناطقی کورگه، حسین‌علی رضایی، عوض‌علی اخلاقی بغل‌کندو، ابراهیم سجادی مربولاق، امان‌الله امینی شیخمیران، تراب‌علی مدرسی، انور مبلغ، عرضی‌حسین قلعه‌چه، سید واعظ لرگشته، سرور محمدی خوشک از جمله عالمان منطقۀ اشترلی به شمار می‌روند. احمدبیگ کورگه، میرغلام حسین بیگ اشترلی، اکرم خان خوشک، علی‌احمد خان شیخمیران، نعیم وکیل خان بغل‌کندو، ابراهیم خان بغل‌کندو، افضل خان لورو، سرور خان هیجدی، ارباب محمد‌امیر اشترلی، حسین‌داد بیگ اعلمی‌زاده از جمله خوانین و اربابان منطقه به حساب می‌آیند. انور خان شیخمیران، میرزا خداداد امینی، سید میرزای الَسنگ، معصومه احمدی، رسول رضایی از دیگر شخصیت‌های ولسوالی اشترلی هستند (امینی، محمد، ۱۳۹۸).
منابع: امینی محمد. (۱۳۹۸). «یادداشت‌های محمد امینی بر مدخل اشترلی». ارسال‌شده به دفتر دانشنامه. ۱۵ جدی ۱۳۹۸؛ بیانی، عزیزالله. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری زینب نوری با عزیزالله بیانی. ۲۹ سرطان ۱۳۹۸؛ بیانی، جان‌محمد. (۱۳۹۸). «شناسنامۀ مختصر ولسوالی اشترلی». صفحۀ فیسبوک جان‌محمد بیانی. بازیابی ۱۵ جدی ۱۳۹۸؛ پولادی، حسن. (۱۳۸۱). هزاره‌ها. ترجمۀ علی عالمی کرمانی. چاپ دوم. تهران: عرفان؛ توسلی غرجستانی، محمد. (۱۳۸۷). سیمای ارزگان. قم: آراسته؛ تیم مطالعات طرح و ترتیب پلان انکشاف شهرها. (۱۳۹۵). راپور پلان استراتژیک انکشاف شهر اشترلی. کابل: وزارت شهرسازی و مسکن؛ جویا، انور. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی محمد امینی با انور جویا. ۱۵ قوس ۱۳۹۸؛ رحیمی، اسدالله، شهید، اکبر. (۱۳۸۶). پلان انکشافی ولسوالی اشترلی. کابل: وزارت احیاء و انکشاف دهات؛ رها احمدی، نجیب‌الله. (۱۳۹۳). «معلومات عمومی اشترلی»؛ عارف، سید محمدامین. (۱۳۹۱). هزاره‌جات قلب افغانستان. چاپ دوم. کابل: سعید؛ علوی، سید رضا. (۱۳۹۸). مصاحبۀ حضوری محمد امینی با سید رضا علوی. ۸ جدی ۱۳۹۸؛ فرهمند، رحیمه. (۱۳۹۶). «رازهای اشترلی»؛ کاتب، فیض‌محمد. (۱۳۹۱). سراج‌التواریخ. جلد ۳. بخش ۲. تهران: عرفان؛ نجفی، علی. (۱۳۷۷). روایت افتخار (تاریخچۀ مبارزات ابراهیم خان گاوسوار). چاپ اول. قم: مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان؛ موسوی تیمورانی، یوسف. (۱۳۹۵). مصاحبۀ اینترنتی حسین رهیاب با یوسف موسوی تیمورانی. ۷ دلو ۱۳۹۵.
