منطقه‌ای در ولسوالی یکه‌اُولَنگِ ولایت بامیان
مؤلف: محسن شریفی
جلد اول، ویراست دوم
انده یکی از بخش‌های ولسوالی یکه‌اولنگ است و در منتهی‌الیه جنوبی آن قرار دارد. از جانب شرق با قریۀ درۀ علی، از غرب با سیاه‌دره و رستم، از شمال با محمدشرف و از جنوب با ولسوالی پَنْجَوْ همجوار است (عباس‌زاده، ۱۳۹۸).
این منطقه خود یکی از کوت‌های سیاه‌دره و رستم است (کوت به معنای بخش، واحدی از تقسیمات کشوری، دارای محدودۀ جغرافیایی معین و شامل چندین قریۀ همجوار است). انده ۱۴ قریه دارد: تاقْچَکَه، سم‌منزل بالا و پایین، سبزنَو، شِینْیَه، کَداولَک، میانقُول، سَرآسیاب، قلعۀ گِیرو، کلاندِه، پَرجوی، قوچی، شاتُوی پایین و بالا (حیدری، ۱۳۹۱، ج ۳: ۴۷). این منطقه با همۀ قریه‌هایش حدود پنج هزار نفر جمعیت دارد (عباس‌زاده، ۱۳۹۸).
سرک انده نزدیک‌ترین مسیر ارتباطی دو ولسوالی یکه‌اُولَنگ و پنجاب است. وجود معبر کوتل شاتو (حد فاصل یکه‌اُولَنگ و پَنْجَوْ) بر اهمیت این منطقه افزوده است. کوتل شاتو منبع یکی از دو شاخۀ رود جاری انده است. در دامنۀ کوتل شاتو، چشمه‌سارهای آب گرم در چهار فصل سال جریان دارد. شاخۀ دیگر رودخانۀ انده از کوه‌های زرسنگ می‌جوشد و پس از عبور از چندین قریه در مسیر خویش زمین‌های زراعی را سیراب کرده و در ادامه به آب‌های قریه‌های محمد شرف و زارین می‌پیوندد (عباس‌زاده، ۱۳۹۶).
وجود قلۀ مرتفع پای‌توپ با سنگ‌های سیاه و نوک‌تیز از زیبایی‌های این منطقه است. طبق نقل مردم، این کوه الماس است و سنگ‌های مغناطیسی دارد. پشت مکتب شینیه یک قلعۀ قدیمی معروف به «قلعۀ کافری» وجود دارد که کسی تاریخ ساخت آن را نمی‌داند. در حفاری‌ای که زیر قلعه صورت گرفت قطعات سفال و دانه‌جاتی از قبیل عقیق پیدا شده است. سیلابِ سال ۱۳۷۵ ش که در مقابل قلعۀ کافری اتفاق افتاد، نل‌های سفالی به قطر حدود ۵۰ سانتی متر را از زیر زمین بیرون کشید. کارشناسان بر این باورند در گذشته قلعه متعلق به دولت بوده است و آب را با همین نل‌ها به قلعه می‌رسانده‌اند. در مجاورت قلعه غاری وجود دارد که طبق صحبت مردم منطقه حدود دو کیلومتر طول دارد (همان).
پیشۀ مردم منطقه اغلب زراعت و مال‌داری است. محصولاتی چون گندم، جو، باقلی، جواری، ارزن، شَخَل و مُوشُنْگ کشت می‌شود. حدود ۲۰ درصد مردم به کارهایی چون نجاری، موتروانی، بنایی، گچ‌کاری، کاشی‌کاری، تجارت و دکان‌داری مشغول هستند و ۱۰ درصد هم کارهای بافندگی از قبیل گلیم، برک، نمد، قالین‌بافی، ترمه‌دوزی و گلدوزی می‌کنند. بازار کوچکی در منطقۀ شینیه احداث شده است که نیازهای اولیۀ مردم را برطرف می‌کند (همان). همچنین یک باب کلینک صحی و دو باب مکتب متوسطه دارد که در دو بخش ذکور و اناث فعال است (عباس‌زاده، ۱۳۹۸).
به دلیل کمبود آب، کشت آبی در این منطقه کم است و بیشتر زمین‌های زراعتی آن به صورت للمی کشت می‌شود. زمین‌های آبی هم شیب‌دار و در قطعه‌های کوچک هستند. به همین دلیل زراعت در این منطقه خوب نیست. از میوه‌ها فقط سیب و زردآلو کشت می‌شود. به دلیل وجود علف‌چرهای زیاد، مال‌داری در این منطقه خوب است (حیدری، ۱۳۹۱، ج ۳: ۴۸).
مردم انده در هر آغیل جای ییلاق مستقل دارند که در تابستان‌ها به آنجا می‌روند. ییلاقات آن عبارت است از: دامنۀ کوه پای‌توپ، سبزنو، میان‌قول کوتل شاتو؛ شینیه، کداولک پای‌توپ، کلاندِه و بقیه زرسنگ و سیاه‌بومک (عباس‌زاده، ۱۳۹۸).
انده به منطقۀ «شیخ‌نشین» معروف است و روضه‌خوانی‌های نوروزی و محرم آنان زبانزد است. یک باب مدرسۀ علوم دینی به نام سجادیه در قریۀ شینیه وجود دارد. از علمای معروف این منطقه حسین‌بخش آخوند از شاتوی پایین، ابراهیم آخوند، حسن عرفانی، موسی محمدی و… را می‌توان نام برد. دیگر شخصیت‌های معروف انده این‌هایند: ارباب خدیجه معروف به «ارباب خَجَی» (رک: ارباب خچی، فعال اجتماعی)، باقر کربلایی شاتو، ارباب دولت، محمدعلی اعتمادی، اسحاق امینی، ناصر اخلاقی، موسی دانش، مهدی کاظمی، حسین‌علی اعتمادی، غلام‌سخی جعفری، مجید محمدی، عبدالله محمدی، عبدالعزیز نوری، محمد محمدی و جواد محمدی، موسی رجاء، نبی مبارز، عباس خیراندیش، احمد قربانی، عبدالله شیرزاد. از هنرمندان قریه عوض ایزنه بود که مهارت خاصی در نواختن غیچک و همچنین زرگری داشت و انواع چوب انگشتر، گوشواره، دستبند زنانه، غچری، قپه، گردنبند، چاقو، پاکی می‌ساخت (عباس‌زاده، ۱۳۹۸).
منابع: حیدری، گلشاد. (۱۳۹۱). بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی بامیان در دو سدۀ اخیر. جلد ۳. کابل: مرکز فرهنگی و اجتماعی سلام؛ عباس‌زاده، اسکندر. (۱۳۹۶). مصاحبۀ اینترنتی محسن شریفی با اسکندر عباس‌زاده. ۵ جدی ۱۳۹۶؛ عباس‌زاده، اسکندر. (۱۳۹۸). مصاحبۀ اینترنتی محسن شریفی با اسکندر عباس‌زاده. ۲۰ میزان ۱۳۹۸.
