آنچه از دید منتقدان دانشنامه نادیده گرفته شده است نگاه کمّی دانشنامه در انتخاب و نگارش مدخل‌ها بوده است. برای هرکدام از موضوعات دانشنامه معیار‌هایی تعیین شده است که اغلب کمّی است نه کیفی و تحلیلی تا دامنه و نگاه حداکثری به جامعۀ هزاره را شامل شود. ابوطالب مظفری، رئیس شورای علمی دانشنامه در نشست نقد و بررسی جلد اول دانشنامه، گفت: این نگاه عموماً از سوی منتقدان نادیده گرفته می‌شود. آقای مظفری به عنوان نمونه درباره ملاک‌های مدخل‌گزینی شخصیت‌ها گفت: در این شیوه ملاک‌های مانند ردپای شخص در منابع، داشتن آثار مکتوب و فعالیت‌های اجتماعی را نام برد که ممکن است در این روند افراد بسیار فاضلی که در گوشۀ انزوا بوده از قلم مانده باشد و این به معنی نادیده گرفتن ارزش آن فرد یا افراد نیست. در این مورد مثالی از دانشنامه مطرح کرد، مدخل اوری جان، دختر مامای عبدالخالق، که در کتب تاریخی، نامی از او آمده و مخاطب از آن پرسش می‌کند حال این بندۀ خدا، یک بانوی زجر کشیده بوده و هیچ مشخصۀ بارز علمی و اجتماعی ندارد. قانون دانشنامه‌نگاری حکم می‌کند که به فرد در حد امکان پرداخته شود.
نشست نقد و بررسی دانشنامه در قم
نشست نقد و بررسی جلد اول دانشنامه از سوی انجمن علمی علوم سیاسی و مجمع علما و طلاب بامیان با همکاری معاونت‌های پژوهشی مجتمع آموزش عالی علوم انسانی و مجتمع عالی فقه در تاریخ 7/11/1397 در شهر قم، ایران برگزار شد. در این نشست که با استقبال کم‌سابقه از سوی علما، طلاب و دانشجویان ساکن قم روبه‌رو شد، دانشنامه هزاره نقد و بررسی شد.
در این نشست دکتر عبدالمجید ناصری، دکتر جواد محسنی، دکتر عبدالعلیم برهانی به عنوان ناقدان جلد اول دانشنامه و ابوطالب مظفری، رییس شورای علمی دانشنامه شرکت داشتند. دکتر محمدیوسف تقدسی دبیر علمی نشست را برعهده داشت.
ابوطالب مظفری در ابتدا، هدف از شرکت در این نشست را دست یافتن به راهکار عملی در جهت تداوم کار دانشنامه اعلام کرد، نه صرف پرداختن به مباحث نظری که در طول یکی دو ماه گذشته در فضای مجازی مطرح بوده و همه به نحوی از آن‌ها مطلع هستند. آقای مظفری در ادامه برای روشن شدن فضای صحبت‌ها، سیاست کلی دانشنامه را در قالب پنج اصل:رعایت بی‌طرفی؛ عدم ارزش‌داوری؛ جامعیت و نگاه حداکثری؛ مستند بودن داده‌ها؛ اصل پویایی بر شمرد و اضافه کرد: اگر این اصول در جایی نقض شده است، دوستان موارد را در اختیار ما قرار دهند تا با دقت بررسی و بازنگری شود. اعضای علمی دانشنامه آمادۀ پذیرش انتقاد‌های سازنده هستند.
در ادامۀ برنامه دکتر عبدالمجید ناصری از دو زاویه مثبت و منفی سخنانش را دربارۀ دانشنامه آغاز کرد و گفت اهمیت و ضرورت این کار قابل انکار نیست و این اثر توانسته است توجه مردم را به خود جلب کند؛ اما کاستی‌هایی مانند عدم جامعیت؛ استفاده از منابع غیر معتبر؛ عدم رعایت بی‌طرفی؛ قاعده‌مند نبودن در بخش اعلام و جغرافیا دارد. در بخشی از سخنان دکتر ناصری آمده است که دانشنامه‌ها نمی‌توانند مرجع‌نهایی برای تحقیقات باشند و به منزلۀ پل عبوری برای رسیدن به منابع معرفی شده استفاده می‌شوند و از این نظر انتظارات غیر واقع‌بینانه داشتن نسبت به دانشنامه‌ها را مورد نقد دانست.
دکتر جواد محسنی منتقد بعدی دانشنامه، در آغاز تعریفی از دانشنامه مطرح کرد و ادامه داد: دانشنامه هزاره باید مطابق با جامعه هزاره باشد و روایت‌گرِ فرهنگ، هویت و تاریخ هزاره باشد و اگر دانشنامۀ هزاره این انتظار را برآورده نکند هر اصولی داشته باشد به اهداف خود نرسیده است و از حالت دانشنامه بودن خارج می‌شود. به باور این منتقد با نگاه و رویکردی که دانشنامه دارد، جامعۀ هزاره دیگر تهی از حلال و حرام، محرم و نامحرم، اهل بیت، امام، جهاد، مجاهدت، شهید، شهادت، دفاع، مقاومت وتمام ارزش‌های فرهنگی و…خواهد شد؛ زیرا وقتی دانشنامه می‌خواهد هویت جامعۀ هزاره را نشان دهد، باید به لوازمش نیز ملتزم باشد؛ به عبارت دیگر، باید جامعۀ هزاره بدون اهل بیت، امام، حلال و حرام و ارزش‌های دیگر بسازیم! نقطۀ نفوذ سکولار دقیقاً از همین نقطه است. به عنوان مثال: برای جامعۀ هزاره مسلمان و شیعه، امام علی ابن ابیطالب مهم است، نه علی ابن ابیطالب، شهید مزاری، شهید صادقی، شهید ابوذر و…مهم است، نه عبدالعلی مزاری ونه….؛ این تقلیل‌گرایی بسیار خطرناک است!
دکتر عبدالعلیم برهانی منتقد دیگر نشست بود. برهانی نیز ضمن اینکه تدوین دانشنامه را مهم و ضروری دانست، گفت مشکلات را نیز درک می‌کنیم و از دست اندرکاران دانشنامه به عنوان چهره‌های درخشان جامعۀ هزاره یاد کرد. آنگاه نقدهایی را متوجه دانشنامه دانست و گفت: دانشنامه با استفاده از روش و اصول پژوهشی محققانه باید تاریخ، هویت، فرهنگ و حقایق جامعه هزاره را آن‌گونه که هست، معرفی کند. تحولات مهم سیاسی، مقاومت‌ها و عدالتخواهی‌ها از حقایق جامعۀ هزاره است. برهانی گفت: در مدخل احیای هویت که به استاد شهید مزاری مرتبط است، سیمای رهبر شهید مخدوش جلوه داده است و بی‌طرفی علمی را زیر سوال برده است، کلمات ارزشی در دانشنامه هزاره حذف شده است در حالی که این کلمات ارزشی را حتی قانون اساسی به رسمیت شناخته است و واقعیت‌های جامعه هزاره هست و عنوان «شهید وحدت ملی» عنوان رسمی استاد مزاری است اما دانشنامه آن را حذف کرده است. ساکنان اصلی ولایاتی که هزاره‌ها ساکنان اصلی و بومی آن هستند، سایر اقوام دانسته شده است.
آقای ابوطالب مظفری بعد از مطرح شدن نظرات منتقدان به موارد مهم پاسخ داد، هویت‌ها و ارزش‌های یک جامعه را فکت‌های مطرح در آن جامعه دانست نه واژه‌هایی که به آن فکت‌ها اشاره می‌کند. در دانشنامه به تفصیل این واقعیت‌ها را در قالب اشخاص، آثار علمی، آداب و رسوم مذهبی و عرفی، بناها و باورها روایت شده است. آقای مظفری گفت: بیشتر مدخل‌های ما در دانشنامه علمای دینی است که به آثار و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی آنان مانند تدریس، ساختن‌مدارس و مساجد اشاره شده است. چند واژۀ انتزاعی آن‌هم به دلیل رعایت اصول دانشنامه‌نگاری نیامده است نه به دلیل افکار نویسندگان دانشنامه. این قضاوتی دور از انصاف است. رئیس شورای علمی دانشنامه در پاسخ به برخی از انتقادات، از وجود اصلی به نام وحدت موضوعی در مقالات دانشنامه یاد کرد و گفت برخی از دوستان فکر می‌کنند که در هر مدخلی می‌شود از هر دری سخن گفت. در حالی که هر مقاله تک موضوعی است و فقط دربارۀ همان موضوع آن هم، در حد و چارچوب تعیین‌شده بحث می‌کند، نه از بسیار اموری که احتمالاً ارتباط نسبی با موضوع دارد.
۱۰ دلو ۱۳۹۷ برابر با ۳۰ جنوری ۲۰۱۹
